Το φύλλο 133r του κατάστιχου D309, «κατάστιχου εγγραφών της Διοίκησης του Δημοσίου Ταμείου
σχετικά με την κατασχεθείσα κινητή και ακίνητη περιουσία
των φυγάδων και εκτελεσθέντων επαναστατών του μιλλετιού των Ρωμιών,
έτος 1237 έως 38 (1821-23)»
Παρασκευάς Κονόρτας, Γιώργος Λιακόπουλος «Οθωμανικά τεκμήρια για την Ελληνική Επανάσταση», εκδόσεις Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία (υπό έκδοση)
Το συγκεκριμένο ερευνητικό έργο εστιάζει στην έκδοση και μετάφραση δύο αδημοσίευτων οθωμανικών κατάστιχων που φυλάσσονται στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Βουλγαρίας «Άγιοι Κύριλλος και Μεθόδιος». Το πρώτο, D373 (19 φφ.), που τιτλοφορείται «Οφειλές των εκτελεσθέντων και φυγάδων προς όφελος του Πατριαρχείου των Ρωμιών [= Ορθοδόξων] που ανήκουν σε κληρονομιές, έτος 1236 (1820/1)», περιέχει εγγραφές περιουσιακών στοιχείων οφειλετών, ως απαιτούν χρεωστικές ομολογίες διαφόρων Ορθόδοξων Μητροπολιτών· το δεύτερο, D309 (243 φφ.), με τίτλο «Κατάστιχο εγγραφών της Διοίκησης του Δημοσίου Ταμείου σχετικά με την κατασχεθείσα κινητή και ακίνητη περιουσία των φυγάδων και εκτελεσθέντων επαναστατών του μιλλετιού των Ρωμιών [= της Ορθόδοξης Κοινότητας], έτος 1237 έως 38 (1821-23)», πέραν της καταγραφής των, κατόπιν πραγματογνωμοσύνης βεβαιωθέντων, περιουσιακών στοιχείων των επαναστατών (ή υπόπτων για εξέγερση) ανά την οθωμανική επικράτεια, παραθέτει σε εκτενείς σημειώσεις αντίγραφα αυτοκρατορικών εντολών προς τοπικούς διοικητές και ιεροδίκες (καδήδες) σχετικά με την πορεία των κατασχέσεων.
Το αναλυτικό κατάστιχο D309 δίνει ιδιαίτερη έμφαση στην εκτίμηση των καταλεπτώς περιγραφόμενων περιουσιακών στοιχείων με παράθεση σχετικών λογιστικών πινάκων κατά περίπτωση. Ακολούθως θα επιχειρήσουμε να σταχυολογήσουμε εγγραφές από το εν λόγω κατάστιχο ώστε να γίνει αντιληπτός ο βαθμός της ακρίβειας της καταγραφής. Επί παραδείγματι, μεταξύ των κατασχεθέντων δανεικών κοσμημάτων που έφερε στις αποσκευές του συλληφθείς από τον βαλή (Οθωμανό Διοικητή) της Σιλίστρας (πόλης στη σημερινή βόρεια Βουλγαρία), καθώς πήγαινε από την Κωνσταντινούπολη στον Ηγεμόνα της Μολδαβίας, καταγράφονται:
Διαμαντένιο στρογγυλό σκουλαρίκι, 1 ζευγάρι, 1.000 γρόσια, 1.800 γρόσια.
Μικρά ρολόγια με κρυστάλλους, 2 τεμάχια, 1.000 γρόσια, 725 γρόσια.
Μικρό χρυσό κουτί με κρυστάλλους, 1 τεμάχιο, 300 γρόσια, 340 γρόσια.
Μαργαριτάρια, 6 τεμάχια, 7.500 γρόσια, 6.500 γρόσια.
Απομίμηση μαργαριταριού με διαμάντια, 3 τεμάχια, 1.900 γρόσια, 2.525 γρόσια.
Κεχριμπαρένιο φίλτρο διακοσμημένο με πολύτιμους λίθους, 3 τεμάχια, 4.000 γρόσια.
Σκουλαρίκια με ζαφείρι και διαμάντια, 2 ζευγάρια, 1.000 γρόσια, 750 γρόσια.
Διαμαντένιο λουλούδι σε σχήμα σταυρού, 1 τεμάχιο, 1.200 γρόσια, 1.300 γρόσια.
Καλπάκι με κοσμήματα, 1 τεμάχιο, 1.500 γρόσια, 1.200 γρόσια.
19.400 γρόσια, 19.140 γρόσια (φ. 6v).
Από τις εμπεριεχόμενες εγγραφές διαγράφεται η οικονομική διαστρωμάτωση των υπηκόων. Από τη μια, σημειώνονται περιστατικά συσσώρευσης μεγάλου πλούτου, η οποία τεκμαίρεται από το ύψος των χρεών των φυγάδων ή εκτελεσθέντων προς τρίτους. Την εξόφληση αυτών των χρεών αναλαμβάνουν οι οθωμανικές Αρχές μέσω της διαδικασίας κατάσχεσης των περιουσιακών στοιχείων των εκλιπόντων και καταπίστευσης της χρηματικής τους αξίας στο Αυτοκρατορικό Θησαυροφυλάκιο:
Καταγραφή των οφειλών του φυγά Πονηράκη για την καταχωρισμένη στο όνομα του βογιάρου [= ευγενή της Βλαχίας Φίλιππου] αλυκή.
Εστάλη διαταγή στον Κεχαγιά [= Γραμματέα] της Υψηλής Πύλης Μεχμέτ Αγά να κατασχέσει για λογαριασμό του Κράτους και να στείλει στο Αυτοκρατορικό Θησαυροφυλάκιο το ποσό που ισούται με την αξία της αλυκής. Η αλυκή ήταν καταχωρισμένη στο όνομα του βογιάρου και των συνεργατών του, ο οποίος μετά από την επανάσταση εγκατέλειψε την περιοχή κι άφησε στις συντεχνίες της Βλαχίας υποθέσεις καθυστέρησης είσπραξης (Σ.τ.Μ. σχετικά με την αλυκή). Δόθηκαν επανειλημμένες εντολές το έτος 1237 (1821/2), ώστε να διευθετηθεί η υπόθεση με επιμέλεια και να δοθούν στο Αυτοκρατορικό Θησαυροφυλάκιο οι λεπτομέρειες σχετικά με την εκμίσθωση από τον βογιάρο και να καταγραφούν από τις αρμόδιες υπηρεσίες των λογιστών τα σχετικά ποσά, 25 Zilhicce 1237 (12 Σεπτεμβρίου 1822).
307.609 γρόσια.
260.000 γρόσια για τεζκερέδες [= έγγραφες κοινοποιήσεις] που παραδόθηκαν στους προαναφερθέντες.
36.609 γρόσια (φ. 34v).
Ο εξοχότατος πρώην Αρχιναύαρχος του Στόλου Αμπντουλλάχ Πασάς υποστήριξε πως ο εκτελεσθείς Διερμηνέας του Στόλου Νικολάκης είχε οφειλές απέναντί του. Ο προαναφερθείς εκτελέστηκε πριν εξοφλήσει τα χρέη του και το σύνολο της περιουσίας του δημεύθηκε από το Κράτος. Εκδόθηκε Υψηλό Διάταγμα και παραδόθηκε τεζκερές που ορίζει να παραδοθεί το ποσό των οφειλών (Σ.τ.Μ. προς τον Αμπντουλλάχ Πασά) από την περιουσία του εκτελεσθέντος και των υπόλοιπων φυγάδων του μιλλετιού των Ρωμιών. Ημερομηνία έκδοσης του φιρμανιού 24 Safer 1237 (20 Νοεμβρίου 1821).
224.783 γρόσια, ημερομηνία παράδοσης τεζκερέ 28 Safer 1237 (24 Νοεμβρίου 1821).
Κατατέθηκαν έξι τεζκερέδες επί του θέματος, 7 Rebiülevvel 1237 (2 Δεκεμβρίου 1821) (φ. 39v).
Η περιουσία ενδεών εκτελεσθέντων, από την άλλη, δεν κατάσχεται, αλλά αποδίδεται στους νόμιμους κληρονόμους τους, όπως στην ακόλουθη περίπτωση από την Τόσια (του Πόντου):
O ζιμμής [= μη μουσουλμάνος] με το όνομα Γρηγόρης Ασκός, ο οποίος ζούσε εξόριστος στην Τόσια και προερχόταν από το περιβάλλον του Βοεβόδα της Βλαχίας Σκαρλάτου [Σ.τ.Μ. Καλλιμάχη] απεβίωσε με φυσικό θάνατο. Η περιουσία του και τα αντικείμενά του κατασχέθηκαν και η αξία τους υπολογίστηκε σε 2.200 γρόσια και καταχωρίστηκε σε κατάλογο. Ωστόσο, επειδή δεν είχε κανένα άλλο εκτός από μία ηλικιωμένη σύζυγο και δυο κόρες, [αυτές] θεώρησαν ότι αξίζουν το αυτοκρατορικό μου έλεος και η σχετική απόφαση εξαρτάται από την αυτοκρατορική εντολή, ως είθισται. Η αναφορά παραδόθηκε στους Κεχαγιάδες του Παλατιού, μαζί με την απόφαση για την κατάσχεση της περιουσίας του θανόντος. Παράλληλα εστάλη και το αίτημα να επιστραφεί η περιουσία στους κληρονόμους και να αποφασιστεί αν θα παραχωρηθεί η άδεια να επιστρέψουν στην Κωνσταντινούπολη, λόγω της δυστυχούς κατάστασης που έχουν περιέλθει οι κόρες και η ηλικιωμένη σύζυγός του, ή αν πρέπει να παραμείνουν στην Τόσια. Αποφασίστηκε να δοθεί η περιουσία του τεθνεώτος στους κληρονόμους και ότι δεν χρειάζεται να σταλούν [στην πρωτεύουσα] τα περιουσιακά του στοιχεία και η Υψηλή Διαταγή εστάλη στον Έπαρχο των Σαντζακίων της Άγκυρας και του Τσάνκιρι Ρεσίντ Γιαχγιά Πασά και ανακοινώθηκε προφορικά στον Καδή της Τόσιας, 3 Safer 1237 (30 Οκτωβρίου 1821) (φ. 4r).
Στο πνεύμα οικονομίας της διακίνησης χρημάτων, ποσά από κατασχεθείσες περιουσίες χρησιμεύουν για να καλύψουν αμυντικές ανάγκες επιτοπίως, ενίοτε με καθυστερήσεις που καταδεικνύουν αδυναμίες του οθωμανικού διοικητικού συστήματος:
Το οπλοστάσιο στο κάστρο της Κύπρου είναι άδειο. Επειδή κάτι τέτοιο δεν είναι αποδεκτό, δόθηκε εντολή να καταβληθεί το ποσό των 86.709 γροσίων από τις περιουσίες και τα ακίνητα των εκτελεσθέντων προδοτών, προκειμένου να αγοραστούν πολεμοφόδια και πυρίτιδα από τον φοροεισπράκτορα της Κύπρου Μεχμέτ Αγά, όπως έχουν καταγραφεί στα σχετικά κατάστιχα, 19 Cemaziyülevvel 1238 (1 Φεβρουαρίου 1823).
Επαναληπτικό διάταγμα, 10 Ramazan 1239 (9 Μαΐου 1824).
Επειδή η προαναφερθείσα εντολή δεν εκτελέστηκε, δόθηκε διάταγμα ώστε να ενημερωθεί η Πύλη για [την εξέλιξη] της κατάστασης, 14 Muharrem 1239 (20 Σεπτεμβρίου 1823) (φ. 17v).
Η έρευνα στα παραπάνω ιστορικά τεκμήρια φωτίζει τη γεωγραφική εξακτίνωση της Ελληνικής Επανάστασης, καθώς και την προσωπογραφία, τα επαγγέλματα, τα αξιώματα, την οικονομική κατάσταση και την κοινωνική θέση των επαναστατημένων ή των υπόπτων για το «αδίκημα» της εξέγερσης, ενώ παράλληλα συμβάλλει στην καλύτερη κατανόηση της λειτουργίας του οθωμανικού διοικητικού και δημοσιονομικού μηχανισμού σε μια εποχή οικονομικής ύφεσης και, εν πολλοίς, προπαρασκευαστικής των θεμελιακών μεταρρυθμίσεων του 19ου αιώνα. Το βιβλίο, που, εκτός της μεταγραφής και μετάφρασης των κατάστιχων στα ελληνικά, θα περιλαμβάνει εισαγωγή, αναλυτικούς πίνακες και χάρτες, αναμένεται να παραδοθεί στο Ίδρυμα της Βουλής προς έκδοση στα τέλη του τρέχοντος έτους.