Αυτόγραφο διάταγμα του Σουλτάνου Μαχμούτ Β΄,
που απεικονίζεται σε πίνακα του Αθανάσιου Καραντζούλα, Μουσείο του Πέρα.
Ηλίας Κολοβός, Σουκρού Ιλιτζάκ, Μοχαμάντ Σχαριάτ-Παναχί
«Τα αυτόγραφα διατάγματα του σουλτάνου Μαχμούτ Β΄ το 1821» (υπό έκδοση)
Ο επίσημος οθωμανός χρονικογράφος Σανί-ζαντέ αναφέρει ότι όταν ο σουλτάνος Μαχμούτ Β΄ πληροφορήθηκε, αμέσως μετά την προσευχή της Παρασκευής 12 Μαρτίου 1821, τη «στάση» του «μιλλετιού των Ρωμηών», πλην μερικών εξαιρέσεων, εξέφρασε την οργή του και διέταξε τη γενική σφαγή όλων των Ρωμηών ραγιάδων. Ο Σανί-ζαντέ παραθέτει και έναν στίχο στα περσικά για να δικαιολογήσει τη στάση του σουλτάνου: «Οι σουλτάνοι που επιδιώκουν να επιτύχουν κάτι καλό, χύνουν πολύ αίμα».
Τα αυτόγραφα διατάγματα του Μαχμούτ Β΄ που δημοσιεύουμε σε αυτό το βιβλίο αποκαλύπτουν επανειλλημμένα την οργή του σουλτάνου απέναντι στην έκρηξη της Ελληνικής Επανάστασης το 1821, τα συναισθήματά του, τη χαρά του, όταν για παράδειγμα ενημερώνεται για τις νίκες των Οθωμανών στρατηγών επί του Αλέξανδρου Υψηλάντη στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες («Δόξα στον Θεό, καταγάγαμε πολλές νίκες. Είθε ο Παντοδύναμος να ευλογεί τους μουσουλμάνους με νίκη και δόξα για πάντα!»), αλλά και την απογοήτευσή του για τις ήττες, όταν για παράδειγμα αναρωτιέται για τους Μονεμβασιώτες μουσουλμάνους που είχαν παραδώσει το κάστρο τους («Γιατί δεν καταλήφθηκαν από έντονο ζήλο, όπως θέλω να κάνουν, ώστε να κατατροπώσουν τους άπιστους»). Γενικότερα, τα διατάγματα του Μαχμούτ Β΄ μας επιτρέπουν να μελετήσουμε τον ηθικό και διανοητικό κόσμο του σουλτάνου που βρέθηκε αντιμέτωπος με την έκρηξη της Ελληνικής Επανάστασης, τη ματιά του «Άλλου» στα γεγονότα του 1821. Επιπλέον, με βάση αυτά τα τεκμήρια μπορούμε να μελετήσουμε την αντίδραση στην έκρηξη της Ελληνικής Επανάστασης στο ανώτατο επίπεδο της οθωμανικής εξουσίας.
Πολιτική γενικής κινητοποίησης
Ο σουλτάνος Μαχμούτ Β΄ αντέδρασε στην έκρηξη της Ελληνικής Επανάστασης υιοθετώντας μαζί με τους ανώτατους αξιωματούχους που επέλεξε τότε μια πολιτική γενικής κινητοποίησης των μουσουλμάνων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, μέσα στο πλαίσιο ερμηνείας της φιλοσοφίας του Ιμπν Χαλντούν (θ. 1406). Ειδικότερα, έκρινε απαραίτητο να εγκαταλειφθούν τα χαρακτηριστικά μιας διαβίωσης «αστικού τύπου» (hazariyyet) υπέρ της διαρκούς εγρήγορσης (bedeviyyet, κυριολ. «νομαδισμού»), ώστε να επανέλθει το κράτος και η κοινωνία στο πρώτο στάδιο του δυναστικού κύκλου που είχε περιγράψει ο Ιμπν Χαλντούν. Σε ένα από τα σχετικά διατάγματά του, που δημοσιεύουμε στο βιβλίο, χρονολογούμενο γύρω στις 23 Μαρτίου 1821, ο Μαχμούτ Β΄ διακηρύσσει χαρακτηριστικά: «Ακόμη και οι άπιστοι έχουν διακρίνει τη νωθρότητα, την αδράνεια και την αδιαφορία των αξιωματούχων που υπηρετούν το κράτος, και έχουν γίνει θρασύτατοι. Κάθε βεζίρης και αξιωματούχος γνωρίζει την κατάσταση, όμως δεν βλέπω ζήλο πουθενά. Γράψε εντολές και προειδοποίησε κάθε τάξη κρατικών υπαλλήλων. Εγώ έχω αφήσει την άνεσή μου για να τοποθετώ τις διαταγές μου στην κεφαλίδα κάθε υπομνήματος και να απαντώ χωρίς καθυστέρηση, και οι υπηρέτες και γραμματείς της Υψηλής Πύλης σπάνια έρχονται στη δουλειά μετά τις τρεις (9 το πρωί). Τίποτε δεν μπορούμε να καταφέρουμε έτσι. Δεν νοείται να ενδίδει κανείς διαρκώς στις απολαύσεις και να τον απασχολεί μόνο το ακριβό ντύσιμο και η καλοπέραση, γιατί αυτά θα είναι τα αποτελέσματα. Κάποιοι, διεφθαρμένοι, περιγελούν ο ένας τον άλλο και κάποιες τάξεις περιφρονούν άλλες, με διαρκείς αλληλοκατηγορίες και κουτσομπολιά, καλλιεργώντας τη νωθρότητα μεταξύ των μουσουλμάνων. Καλό θα είναι να αλλάξουν συμπεριφορά. Αν δεν υπακούσουν στη ρήση “όλοι οι πιστοί είναι αδέρφια” και παραμείνουν αδιάφοροι, αν τολμούν να καθυστερούν στη δουλειά τους ή φλυαρούν από δω κι από κει και υποτιμούν ο ένας τον άλλο, θα τους εκτελέσω χωρίς άλλη προειδοποίηση. Πρέπει ν’ ανοίξουν τα μάτια τους, η κατάσταση είναι άνευ προηγουμένου. Αφορά την ίδια την πίστη μας».
Από τη σκοπιά του σουλτάνου Μαχμούτ Β΄ και των βεζίρηδων και πασάδων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, όπως δείχνουν τα τεκμήρια που δημοσιεύουμε σε αυτό το βιβλίο, «δεν το χωρούσε ο νους» ότι οι «άτακτοι ραγιάδες» θα έπαιρναν τα όπλα το 1821 από μόνοι τους για να επαναστατήσουν ενάντια στο Υψηλό Κράτος: υποκινούνταν, θεωρούσαν οι Οθωμανοί, είτε από τον Αλή Πασά, είτε από τους Ρώσους. Στα τέλη του 1821, εντούτοις, φαίνεται ότι είχαν πλέον αντιληφθεί ότι οι επαναστάτες ήταν πρόθυμοι να θυσιάσουν τις ζωές τους για να επικρατήσουν. Ένας από τους βεζίρηδες του Μαχμούτ Β΄ αναφέρει χαρακτηριστικά: «Oι στασιαστές άπιστοι του Μοριά θυσιάζουν τις κακόβουλες ζωές τους με την πρόθεση –ας μη δώσει ο Θεός, ο Ύψιστος– να αποκτήσουν τον πλήρη έλεγχο της χερσονήσου από τους μουσουλμάνους».
Πραγματική και συμβολική τομή
Το εγχείρημα κινητοποίησης των μουσουλμάνων μέσω της προσφυγής στη φιλοσοφία του Ιμπν Χαλντούν, που διατρέχει τα αυτόγραφα διατάγματα του σουλτάνου για το 1821, ένα εγχείρημα «κοινωνικής μηχανικής», θα μπορούσαμε να πούμε, δεν φαίνεται εντούτοις να απέδωσε στην πράξη. Τα επόμενα χρόνια, μεσούσης της Ελληνικής Επανάστασης, ο σουλτάνος Μαχμούτ Β΄ προχώρησε σε ένα ακόμα εγχείρημα «κοινωνικής μηχανικής», τη διάλυση του σώματος των γενιτσάρων, που η οθωμανική ιστοριογραφία ονομάτισε χαρακτηριστικά «Αίσιο Γεγονός». Εν τέλει, τα γεγονότα της Ελληνικής Επανάστασης οδήγησαν σε ριζικό μετασχηματισμό τη συμβολαιακή σχέση της οθωμανικής κοινωνίας με την εξουσία. Στο εξής, ο σουλτάνος διεκδικούσε από τους υπηκόους του την απόλυτη υποταγή σε ένα συγκεντρωτικό κράτος, χωρίς να διαπραγματεύεται, όπως στο παρελθόν, τη θέση του καθενός μέσα στην αυτοκρατορία. Ιδανικά, στο εξής οι μουσουλμάνοι θα έπρεπε να είναι κι αυτοί πρόθυμοι, όπως οι επαναστάτες, να θυσιάζουν τις ζωές τους για το κράτος. Και ιδανικά, μάλιστα, οι στρατιώτες θα έπρεπε να προέρχονται από τουρκόφωνους πληθυσμούς, καθώς, όπως το έθετε ο Χουρσήτ Αχμέτ Πασάς από τα Γιάννενα το 1821 «κανείς δεν μπορεί να έχει εμπιστοσύνη στη φυλή των Αλβανών πια, πόσο μάλλον να τους αναθέσει κάποιο καθήκον».
Ο σουλτάνος Μαχμούτ Β΄, όπως αποκαλύπτεται μέσα από τα αυτόγραφα διατάγματά του, θεωρούσε ως αποστολή του να σώσει «την πίστη και το δοβλέτι», και σε αυτό το πλαίσιο, προχώρησε μετά το 1821 σε ριζικές μεταρρυθμίσεις, οι οποίες, μετά τον θάνατό του το 1839, γενικεύτηκαν, μένοντας γνωστές στην ιστοριογραφία ως Τανζιμάτ. Όπως έχει επισημάνει η Σία Αναγνωστοπούλου, «η Ελληνική Επανάσταση του 1821 συνιστά, μαζί με κάποια άλλα γεγονότα, την πραγματική και συμβολική τομή στην οθωμανική ιστορία, αφού με αυτήν εγκαινιάζεται μια περίοδος κατά την οποία καθίσταται πιεστική η ανάγκη αλλαγών προκειμένου η οθωμανική εξουσία να καταστεί αποτελεσματική ώστε να αντιμετωπίσει τις ανατροπές που η νεωτερικότητα προοιωνίζεται». Θα ακολουθήσει, για την ιστορία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ένας «μακρύς» αιώνας ριζικών μετασχηματισμών, ώστε να εξελιχθούν, και στην «άλλη πλευρά», οι έννοιες της πατρίδας, του έθνους και του πολίτη που η Ελληνική Επανάσταση έθεσε στην ιστορική σκηνή της εποχής της στην ανατολική Μεσόγειο.
Το βιβλίο τους είναι αποτέλεσμα ερευνητικού προγράμματος του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου (2017-2020) και πρόκειται να εκδοθεί εντός του Μαρτίου 2021 από τις εκδόσεις Ε.Α.Π.