Φέτος συμπληρώνονται εκατό χρόνια από την ίδρυση του Ιταλικού Κομμουνιστικού Κόμματος (ΙΚΚ) – και τριάντα χρόνια από τότε που η πλειοψηφία των μελών του αποφάσισε τη μετεξέλιξή του σε ένα σοσιαλδημοκρατικό κόμμα, το οποίο διαδοχικά ονομάστηκε Δημοκρατικό Κόμμα της Αριστεράς το 1991, Δημοκράτες της Αριστεράς το 1998 και Δημοκρατικό Κόμμα το 2007, ένα όνομα που διατηρεί μέχρι σήμερα. Με την ευκαιρία της πρώτης επετείου, η Νήσος και το Ινστιτούτο Νίκος Πουλαντζάς εξέδωσαν στα ελληνικά, σε μετάφραση της δικής μας Τόνιας Τσίτσοβιτς, το βιβλίο Ενρίκο Μπερλινγκουέρ. Μια άλλη ιδέα για τον κόσμο, που κυκλοφόρησε το 2014 στα ιταλικά από τις εκδόσεις Editori Riunity University Press, με τίτλο «Enrico Berlinguer. Un altra idea del mondo». Πρόκειται για μια ανθολογία κειμένων και συνεντεύξεων του Μπερλινγκουέρ της περιόδου 1969-1984, με επιμέλεια και εισαγωγή των Πάολο Τσόφι και Γουίντο Λιγκουόρι. Απ’ αυτήν την εισαγωγή επιλέξαμε και δημοσιεύουμε σήμερα ορισμένα αποσπάσματα, που θεωρούμε ενδεικτικά της πορείας και της σκέψης του κομμουνιστή ηγέτη, του οποίου το όνομα είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με το ιστορικό ρεύμα του ευρωκομμουνισμού.
Χ. Γο.
Υπήρχε μια λέξη που ο Ενρίκο Μπερλινγκουέρ χρησιμοποιούσε συχνά όταν ξεδίπλωνε τη σκέψη του αναφερόμενος στις σκληρές συγκρούσεις του πολιτικού αγώνα. Μια λέξη που μοιάζει πλέον να έχει πεταχτεί στην αποθήκη της ιστορίας, μετά την αφαίρεσή της από το λεξικό εκείνων που αντέστρεψαν το νόημα της θεωρίας και της πράξης του Μπερλινγκουέρ: η λέξη «επανάσταση». Ο γραμματέας του ΙΚΚ ήταν ένας επαναστάτης, που αγωνίστηκε στο δημοκρατικό πεδίο για το μετασχηματισμό της άδικης και αλλοτριωτικής καπιταλιστικής κοινωνίας σε έναν εξελιγμένο πολιτισμό, σοσιαλιστικού τύπου, όπου η ελευθερία και η ισότητα των ανθρώπων θα είναι πλήρως εξασφαλισμένες. Σ’ αυτόν τον σκοπό αφιέρωσε όλη την ευφυΐα και όλο το πάθος του, την αναγνωρισμένη ηθική του ακεραιότητα, την κρυστάλλινη εντιμότητά του, το όραμά του για την πολιτική – σε όλη τη ζωή του, μέχρι τη στιγμή που την έχασε «την ώρα του καθήκοντος», κατά τη διάρκεια εκείνης της τραγικής ομιλίας του στην Πάντοβα, πριν από τις ευρωεκλογές του Ιουνίου 1984.
Ο Ενρίκο Μπερλινγκουέρ ήταν ένας πρωτοπόρος. Το ζήτημα του σοσιαλισμού δεν ήταν γι’ αυτόν κάτι αφηρημένο ή ένα κήρυγμα για τον «ήλιο που θα ανατείλει στο μέλλον». Σε έναν κόσμο σημαδεμένο από την κρίση του καπιταλισμού στη Δύση και από την ταυτόχρονη παρακμή του συστήματος των σοσιαλιστικών κρατών της Ανατολής, στον οποίο ένας πόλεμος ανάμεσα στις δύο υπερδυνάμεις θα είχε ανυπολόγιστες συνέπειες, το ζήτημα του σοσιαλιστικού μετασχηματισμού της Ιταλίας και της δυτικής Ευρώπης ετίθετο με όρους πολιτικού και κοινωνικού αγώνα, ενός αγώνα με στόχο να αλλάξει σταδιακά ο συσχετισμός δύναμης στο εσωτερικό πεδίο και να προχωρήσει η διαδικασία μείωσης της έντασης στο διεθνές. Η δυσκολία αυτής της προσπάθειας του κομμουνιστή γραμματέα φαίνεται και από τη σφοδρότητα της σύγκρουσης, που ήταν ιδιαίτερα έντονη στην Ιταλία, μια χώρα με περιορισμένη κυριαρχία, όπου για την αντιμετώπιση των εργατικών και φοιτητικών αγώνων και της προέλασης του ΙΚΚ χρειάστηκαν απόπειρες πραξικοπήματος, παρεμβάσεις των Ηνωμένων Πολιτειών, η στρατηγική της έντασης και η τρομοκρατία που έφτασε μέχρι τη δολοφονία του Άλντο Μόρο.
Η χειραφέτηση από το ΚΚΣΕ
Ήδη στη συνδιάσκεψη των κομμουνιστικών και εργατικών κομμάτων, που έγινε στη Μόσχα τον Ιούνιο του 1969, ο Μπερλινγκουέρ εμφανίζεται ως ένας ηγέτης διεθνούς επιπέδου, προικισμένος με μια στρατηγική αντίληψη εφ’ όλης της ύλης, την οποία οι συνομιλητές του είναι υποχρεωμένοι να αντιμετωπίσουν. Χρειαζόταν μεγάλο θάρρος και ανάλογη αποφασιστικότητα για να υποστηρίξει κάποιος σε εκείνο το περιβάλλον κατά λέξη τα εξής: «Εμείς απορρίπτουμε την ιδέα ότι μπορεί να υπάρξει ένα ενιαίο μοντέλο σοσιαλιστικής κοινωνίας που να ισχύει σε όλες τις περιστάσεις». Και αυτό δεν οφείλεται «μόνο στις εθνικές ιδιαιτερότητες», πρόσθεσε με έμφαση, αλλά και στο γεγονός ότι οι επαναστατικές διαδικασίες «δεν υπάρχουν ποτέ σε καθαρή μορφή, αλλά διαμορφώνονται πάντα από τις ιδιαίτερες, ιστορικά καθορισμένες και ανεπανάληπτες πραγματικότητες». Και εμείς στην Ιταλία, συνέχισε, «πιστεύουμε ότι μπορούμε όχι μόνο να βαδίσουμε στο δρόμο προς το σοσιαλισμό, αλλά και να οικοδομήσουμε τη σοσιαλιστική κοινωνία με τη συμβολή διαφορετικών πολιτικών δυνάμεων, οργανώσεων, κομμάτων. Θεωρούμε ότι στις δικές μας συνθήκες η ηγεμονία της εργατικής τάξης πρέπει να υλοποιηθεί με μια αγωνιστική συμπαράταξη, με ένα μπλοκ εξουσίας, μέσα σε ένα πλουραλιστικό και δημοκρατικό πολιτικό σύστημα». Πρόκειται, δηλαδή, για ένα μοντέλο σοσιαλισμού «διαφορετικό από όλα τ’ άλλα υπαρκτά μοντέλα».
Ο Μπερλινγκουέρ δεν προτείνει τη ρήξη με τη Μόσχα, αλλά την αλλαγή συμπεριφοράς της ΕΣΣΔ, ούτως ώστε να μπορέσουν να εδραιωθούν τα αντιιμπεριαλιστικά κινήματα σε όλο τον κόσμο και να μην αυξηθούν οι διαιρέσεις μεταξύ των κομμουνιστικών κομμάτων. Η αυτονομία, η ανεξαρτησία, η ελευθερία κάθε χώρας και κάθε κόμματος πρέπει να είναι πλήρεις και εγγυημένες, τόσο ως προς τις εθνικές επιλογές τους, όσο και ως προς τη θέση τους στο εσωτερικό του διεθνούς κινήματος. Αυτό σημαίνει ότι ούτε ένα κόμμα - οδηγός μπορεί να υπάρχει, ούτε ένα κράτος - οδηγός. Ούτε και ένα ιδεολογικό κέντρο, που να δίνει τη «γραμμή» με την οποία θα πρέπει να συμμορφώνονται όλα τ’ άλλα κόμματα.
Η σχέση του σοσιαλισμού με τη δημοκρατία
Με άλλα λόγια εγείρονται κρίσιμα ζητήματα που αφορούν την ίδια τη φύση του σοσιαλισμού ως κοινωνικού συστήματος, αλλά και ως συστήματος διεθνών σχέσεων. Περίπλοκες και αμφιλεγόμενες θεματικές, στις οποίες ο γραμματέας του ΙΚΚ είχε απόψεις που υποστήριξε με αποφασιστικότητα. Απόψεις που έφτασαν στο υψηλότερο ίσως σημείο επεξεργασίας και διάδοσής τους στην κοινή γνώμη την εποχή του «ευρωκομμουνισμού», που άρχισε το 1975. Μια πολύ έντονη, αλλά σύντομη εποχή, η οποία χάρη στην πρωτοβουλία του Μπερλινγκουέρ συστράτευσε σε μια κοινή πλατφόρμα κυρίως το Γαλλικό Κομμουνιστικό Κόμμα και το Κομμουνιστικό Κόμμα Ισπανίας, αλλά που πολύ σύντομα εξαντλήθηκε ως πολιτικό σχέδιο λόγω των δισταγμών και των αντιθέσεων αυτών των δύο κομμάτων.
Ο Μπερλινγκουέρ, αντίθετα, ενίσχυσε την πεποίθησή του ότι όχι μόνο η πορεία προς το σοσιαλισμό πρέπει να πραγματοποιηθεί μέσω της δημοκρατικής οδού, αλλά και ότι ο σοσιαλισμός δεν μπορεί να διαχωριστεί από τη δημοκρατία. Πρόκειται για ένα κομβικό σημείο της οπτικής του γραμματέα του μεγαλύτερου και επιφανέστερου κομμουνιστικού κόμματος της Δύσης, την οποία παρουσιάζει ο ίδιος στις 2 Νοεμβρίου 1977 στη Μόσχα με την ευκαιρία της 60ης επετείου της Οκτωβριανής Επανάστασης, ενώπιον των ανώτατων στελεχών του ΚΚΣΕ. Το να θεωρείται η δημοκρατία οικουμενική αξία του σοσιαλισμού, είναι ένα ποιοτικό άλμα σε σχέση με την αρχική θέση του Τολιάτι, που θεωρητικοποίησε την ιδιαιτερότητα των διαφορετικών δρόμων προς το σοσιαλισμό, συμπεριλαμβανομένου φυσικά του ιταλικού. Επί του προκειμένου, η θέση του Μπερλινγκουέρ είναι ότι ο σοσιαλισμός είναι φύσει συνδεδεμένος με τη δημοκρατία. Αυτό είναι μια θέση αρχής, παρ’ ότι είναι γνωστό -όπως προσθέτει ο ίδιος- πως υπάρχουν διαφορετικές μορφές δημοκρατίας. Αυτό, όμως, που πρέπει να ισχύει παντού και πάντα είναι ο σεβασμός ορισμένων θεμελιωδών δημοκρατικών αρχών.
Η αντισυστημική λιτότητα
Η ιδέα της λιτότητας που προτείνει ο Μπερλινγκουέρ, αρχικά σε ένα κοινό διανοουμένων στο θέατρο Ελιζέο της Ρώμης και αμέσως μετά σε μια συνέλευση κομμουνιστών εργατών στο Μιλάνο, τον Γενάρη του 1977, δεν αποτελεί έκκληση για την εφαρμογή μιας πολιτικής που ζητά από το λαό δάκρυα και αίμα ή για την είσοδο της χώρας σε μια φάση γενικής ισοπέδωσης μέσα στη φτώχεια, την οποία απευθύνει ένας «καλόγερος με ξυλοπάπουτσα», όπως αποκαλούσαν τον γραμματέα το ΙΚΚ, χλευάζοντάς τον οι αντίπαλοί του, που ενδιαφερόταν για την παγίωση της υπάρχουσας κατάστασης.
Είναι αντίθετα μια άλλη οπτική της κοινωνίας και της ζωής, μακριά από τον ξέφρενο και εγωιστικό καταναλωτισμό που παράγει ανισότητες και δυστυχία. «Για μας», διευκρινίζει ο κομμουνιστής γραμματέας, «η λιτότητα είναι το μέσο για να καταπολεμήσουμε ριζικά ένα σύστημα που βρίσκεται σε μια δομική και βαθιά κρίση και να θέσουμε τις βάσεις της υπέρβασής του», είναι «η ευκαιρία για μια νέα οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη», «μια επιλογή [...] μέσα από την οποία το εργατικό κίνημα γίνεται φορέας μιας διαφορετικής μορφής κοινωνικού βίου». Η λιτότητα, σύμφωνα με τη δική του αντίληψη, σημαίνει δικαιοσύνη, αποτελεσματικότητα, αλλά και νέο ήθος.
Ο Μπερλινγκουέρ αντιλαμβάνεται ότι η ανάπτυξη του καπιταλισμού πλησιάζει σε μια διαχωριστική γραμμή, πέρα από την οποία υπάρχει ο κίνδυνος ενεργοποίησης των δυνάμεων της παλινδρόμησης και της παρακμής. Ή θα ξεκινήσει «ένας επαναστατικός μετασχηματισμός της κοινωνίας», ή είναι πιθανό να οδηγηθούμε «στην κοινή καταστροφή των κοινωνικών τάξεων που βρίσκονται σε ανταγωνισμό μεταξύ τους» και «στην παρακμή του πολιτισμού». Όμως ένας επαναστατικός μετασχηματισμός είναι εφικτός μόνο αν ληφθούν υπόψη τα προβλήματα που θέτει το κίνημα απελευθέρωσης των λαών του Τρίτου Κόσμου. Αυτό έχει δύο συνέπειες: αφ’ ενός οφείλουμε να προσεγγίσουμε τα αιτήματα για ανάπτυξη και δίκαιη μεταχείριση αυτών των λαών και για πολιτική συνεργασία στη βάση της ισότητας, και αφ’ ετέρου πρέπει να εγκαταλείψουμε την αυταπάτη ότι μπορεί να συνεχιστεί μια ανάπτυξη βασισμένη στην τεχνητή και συνεχή αύξηση της ατομικής κατανάλωσης που είναι πηγή σπατάλης, παρασιτισμού, προνομίων, διασπάθισης πόρων, οικονομικής καταστροφής.
Έχει φτάσει ο κόμπος στο χτένι ως προς την ποιότητα της ανάπτυξης, σήμερα πρέπει να αναρωτηθούμε για το νόημα και το σκοπό της παραγωγής και της κατανάλωσης, και συνεπώς για τη χρήση των ανθρώπινων και των φυσικών πόρων. Δεν αρκεί πια ο εγκλωβισμός μας μόνο στο στόχο της δίκαιης ανακατανομής του πλούτου, χωρίς να αγγίζουμε τις σχέσεις παραγωγής και τη διαδικασία συσσώρευσης. Με άλλα λόγια, υπάρχει ανάγκη για «μια πρωτοποριακή παρέμβαση στη διάρθρωση της ιδιοκτησίας, έτσι ώστε να γίνει μια ουσιαστική ώθηση στην οικονομική δομή» που θα έχει στόχο την ικανοποίηση των μεγάλων αναγκών του ανθρώπου και της εθνικής συλλογικότητας. Σε τελική ανάλυση, υπάρχει ανάγκη για «ένα νέο σοσιαλισμό», για «μια σοσιαλιστική λύση» που να εξασφαλίζει σε οικονομικό επίπεδο μια ισχυρή παραγωγική ανάπτυξη και ένα σχεδιασμό, που θα λειτουργεί ως μοχλός για τη συνύπαρξη διαφόρων πρωτοβουλιών και μορφών δημόσιας και ιδιωτικής διαχείρισης.
«Η βασική διαφορά του κόμματός μας σε σχέση με τα άλλα ιταλικά κόμματα» -διευκρινίζει ο κομμουνιστής γραμματέας- έγκειται στο γεγονός ότι οι κομμουνιστές δεν παύουν ποτέ να ακολουθούν «την κατεύθυνση που υποδεικνύουν δύο παλιές εκφράσεις του Μαρξ που εξακολουθούν να είναι επίκαιρες: δεν παραιτούμαστε από την προσπάθεια δημιουργίας μιας «κοινωνίας ελεύθερων και ίσων» ανθρώπων, δεν παραιτούμαστε από την καθοδήγηση του αγώνα των ανδρών και των γυναικών για την «παραγωγή από τους ίδιους και τις ίδιες των συνθηκών της ζωής τους». Αυτό δεν σημαίνει ότι «θέλουμε να επιβάλουμε στην ιστορία ένα συγκεκριμένο προορισμό». Σημαίνει, αντίθετα, ότι δεσμευόμαστε «να κάνουμε συγκεκριμένο και επίκαιρο αυτό που είναι ώριμο μέσα στην ιστορία».
Σε αντίθεση με τη σοσιαλδημοκρατία η δική μας «διαφορετικότητα» είναι ουσιαστική, δεδομένου ότι η πολιτική των σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων, «την οποία αυτά είχαν την αυταπάτη να θεωρούν “ρεαλιστική και συγκεκριμένη”, προσαρμόζεται συνήθως στην υφιστάμενη πραγματικότητα, με αποτέλεσμα να μπαίνει σε παρένθεση η δέσμευση για την αλλαγή του ισχύοντος καθεστώτος». Εμείς αντίθετα -υπογραμμίζει ο Μπερλινγκουέρ- «δεν θα παραιτηθούμε ποτέ» από τη δέσμευση για το μετασχηματισμό και για την ιδεολογική και πολιτική αυτονομία μας.
Η κληρονομιά του Μπερλινγκουέρ
Ο Ενρίκο Μπερλινγκουέρ επανέρχεται στην επικαιρότητα, σήμερα, ακριβώς επειδή ήθελε να αλλάξει τον κόσμο. Και η αξία των αναζητήσεων και της δράσης του είναι ακόμα πιο σημαντική, γιατί ήταν ο μοναδικός ευρωπαίος πολιτικός ηγέτης με κύρος, στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα, που έθεσε με συγκεκριμένους όρους το ζήτημα της οικοδόμησης μιας νέας κοινωνίας, σοσιαλιστικού τύπου μέσα στην καρδιά της καπιταλιστικής Δύσης. Αυτή ήταν μια μεγάλη πρωτοποριακή ιδέα, που κάποιοι θα ήθελαν να σβήσουν με κάθε τρόπο.
Ξεκινώντας από τον Γκράμσι και τη θεωρία του για την επαναστατική διαδικασία, που εξηγεί γιατί η ηγεμονία πρέπει να κατακτηθεί πρώτα μέσα στην κοινωνία και μετά στο κράτος, και περνώντας από τον Τολιάτι –ο οποίος με το σχέδιο της «προοδευτικής δημοκρατίας» που είχε ως επίκεντρο το αντιφασιστικό σύνταγμα, υπερβαίνει την ιστορική αντίθεση μεταξύ επανάστασης και μεταρρύθμισης και σκιαγραφεί τον «ιταλικό δρόμο» για το σοσιαλισμό–ο Μπερλινγκουέρ κάνει ένα αποφασιστικό βήμα προς τα εμπρός. Αν ο Τολιάτι, σε έναν κόσμο χωρισμένο στα δύο από τον Ψυχρό Πόλεμο, προσπαθεί να κάνει ένα άνοιγμα στη Δύση, με τον Μπερλινγκουέρ ο ορίζοντας διευρύνεται και πραγματοποιείται η μετάβαση από το ειδικό στο γενικό.
Αυτό που θέτει ο Μπερλινγκουέρ, χωρίς να διαγράφει την αξία της Οκτωβριανής Επανάστασης, είναι μια άλλη προοπτική, ένα άλλο μοντέλο κοινωνίας, ένας άλλος σοσιαλισμός, που έχει διαφορετικά χαρακτηριστικά από αυτά των κοινωνιών της Δύσης, αλλά και της Ανατολής και αποκτά ένα οικουμενικό νόημα ακριβώς επειδή θέλει να παρέμβει στα βασικά γάγγλια του ώριμου καπιταλισμού, εκεί που η οικονομική και πολιτική ανάπτυξη βρίσκονται στο υψηλότερο σημείο τους. Αυτό είναι το νόημα του «τρίτου δρόμου» και σε αυτή την επαναστατική και πρωτόγνωρη σύγχρονη κατάσταση το κέντρο βάρους των πρωτοβουλιών του Μπερλινγκουέρ αρχίζει να μετατοπίζεται από την Ανατολή προς τη Δύση. Πρόκειται για ένα σχέδιο πολύ τολμηρό και χωρίς προηγούμενο, που φτάνει μέχρι το σημείο να αποκτήσει πλανητική διάσταση, θέτοντας ως όρο σύγκρισης –ακολουθώντας τον Μαρξ–τον αναπτυγμένο καπιταλισμό (σε οικονομικό, πολιτικό και κοινωνικό επίπεδο) και όχι τις καθυστερημένες μορφές του.
Ο κομμουνισμός του Μπερλινγκουέρ προσλαμβάνει το νόημα της δυνατότητας μετασχηματισμού της κοινωνίας στην οποία ζούμε σύμφωνα με τις αρχές της ισότητας και της ελευθερίας, της αλληλεγγύης και της δημοκρατίας, που υπάρχουν και στο ιταλικό σύνταγμα. Μια ιδέα όπως αυτή του μετασχηματισμού γίνεται ουσιαστική όταν οδηγεί σε μια αξιόπιστη και εφαρμόσιμη πορεία, κατανοητή από τις μεγάλες μάζες, κάτι που για αυτόν είναι τρόπος ζωής και πολιτικής δράσης, καθημερινής πρωτοβουλίας και αγώνα. Μπορούμε να πούμε ότι ο Μπερλινγκουέρ έκανε μια συγκεκριμένη προσπάθεια μετασχηματισμού της υπάρχουσας τάξης πραγμάτων, χωρίς στην προσωπική του ζωή να παρεκκλίνει ποτέ απ’ αυτό τον κανόνα. Γι’ αυτό ασκούσε μεγάλη γοητεία στους νέους και στις λαϊκές μάζες και έχαιρε ενός αδιαμφισβήτητου διεθνούς κύρους.
Ανατρέχοντας στην καθόλου εύκολη πορεία του στην ηγεσία του ΙΚΚ σε μια από τις δραματικότερες περιόδους της ιταλικής ιστορίας, ένα είναι βέβαιο: όποιος θέλει να αναμετρηθεί στην Ιταλία και στην Ευρώπη με το δύσκολο, αλλά αναγκαίο καθήκον της μετάβασης σε μια πιο αναπτυγμένη κοινωνία μέσα από μια διαδικασία μετασχηματισμού, δεν μπορεί να αγνοήσει τον Μπερλινγκουέρ. Από αυτόν πρέπει να ξαναρχίσει το ταξίδι. Ήταν ένας επαναστάτης, ένας μαχητής, που δεν είπε ποτέ: «Ας τα παρατήσουμε, δεν γίνεται τίποτα πια, δεν έχει νόημα να μιλάμε για επανάσταση».
Eπιμέλεια: Χάρης Γολέμης