Ένα ζήτημα που αφορά στην Επανάσταση του 1821 και πάντοτε γεννά σκιές και ερωτηματικά στους ιστορικούς που ασχολούνται με τα θέματα αυτά, σχετίζεται με τη δράση, το ρόλο και τη μετέπειτα -ξαφνική-«εξαφάνιση» της Φιλικής Εταιρείας και των πρωταγωνιστών της από τα τεκταινόμενα της Επανάστασης.
Ήδη η Φιλική Εταιρεία, η οποία είχε ιδρυθεί το 1814 από τρεις μεσαίας δυναμικότητας εμπόρους -τους Ξάνθο, Σκουφά, και Τσακάλωφ- σε πόλη του παροικιακού ελληνισμού, στην Οδησσό, και είχε σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα μεγάλη και σημαντική εξάπλωση, προετοίμαζε με μεγάλη υπομονή και λεπτομέρεια, στις παραμονές του 1821, το ξέσπασμα αυτής. Οι εσωτερικές τριβές, οι αντιπαραθέσεις, οι διαφωνίες που εμφανίστηκαν όλο το προηγούμενο διάστημα, έδιναν πια τη θέση τους στο κοινό αίτημα, που ήταν η όσον το δυνατόν πιο ταχεία «αποτίναξη» του οθωμανικού ζυγού, όχι μόνο στον ελλαδικό χώρο, αλλά στο σύνολο των Βαλκανίων. Σχέδιο που είχε ήδη περιγραφθεί και από το εγχείρημα του Ρήγα Φεραίου αρκετά χρόνια πριν. Η μυστικότητα, οι σχέσεις με το κίνημα των τεκτόνων, η φημολογία και η διάδοση των φημών ότι πίσω από τη μυστική εταιρεία βρισκόταν μια ισχυρή ευρωπαϊκή δύναμη και η αποδοχή της ηγεσίας της μυστικής αρχής από τον αξιωματικό του ρωσικού στρατού, Αλέξανδρο Υψηλάντη, πρόσφεραν τα εχέγγυα ότι η οργάνωση μιας επανάστασης εναντίον των Οθωμανών - Τούρκων, μπορούσε να έχει σύντομα το επιθυμητό αποτέλεσμα για τους «ραγιάδες».
Η αρχή της Επανάστασης
Η σύνοδος που πραγματοποιήθηκε στο Ισμαήλιο στα τέλη Δεκεμβρίου του 1820, καθόρισε και τις τελευταίες λεπτομέρειες της έναρξης και αποτέλεσε το ορόσημο για τις σημαντικές αποφάσεις και τις πρώτες ενέργειες που ακολούθησαν. Η απόφαση που λήφθηκε, ύστερα από διεξοδικές συζητήσεις, ήταν να ξεκινήσει η επανάσταση από την Πελοπόννησο, ενώ το άναμμα του φυτιλιού στις περιοχές της Μολδαβίας και της Βλαχίας θα λειτουργούσε μόνο επικουρικά στο αρχικό σχέδιο. Το σχέδιο, όμως, σύντομα ανατράπηκε και τελικά επιλέχτηκε η περιοχή των ηγεμονιών να αποτελέσει το επίκεντρο του ξεσπάσματος της επανάστασης.
Στις 22 Φεβρουαρίου 1821 ο Αλέξανδρος Υψηλάντης με μικρή συνοδεία περνά τον Προύθο ποταμό. Στις 24 Φεβρουαρίου εξέδωσε την περίφημη προκήρυξη «Μαχού υπέρ Πίστεως». Δύο μέρες αργότερα έγινε ο καθαγιασμός της ελληνικής σημαίας. Το διεθνές συντηρητικό περιβάλλον, ωστόσο, ήταν αρνητικό και η κυριαρχία της Ιερής Συμμαχίας δεν ευνοούσε ανάλογες κινήσεις και πρωτοβουλίες. Η είδηση της Επανάστασης βρήκε τους ισχυρούς της Ευρώπης σε σύνοδο στο Λάϋμπαχ. Είχαν προηγηθεί, άλλωστε, σημαντικές εξεγέρσεις στην ιταλική χερσόνησο, το κίνημα των καρμπονάρων που ανάγκαζε τους κυρίαρχους εκείνη τη στιγμή της Ευρώπης να μην συγκινούνται με τα αιτήματα ενός λαού σε μια μικρή γωνιά της Ευρώπης. Ένα περίπου μήνα αργότερα, το ταυτόχρονο ξέσπασμα της ελληνικής Επανάστασης, όπως μαρτυρά πλήθος πηγών, και η ταχεία εξάπλωσή της σε ένα μικρό γεωγραφικό χώρο, όπως η Πελοπόννησος, κατέδειξε την οργάνωση και τη συστηματική, με κάθε λεπτομέρεια, προετοιμασία, του εγχειρήματος. Γεγονός που προοιώνιζε και την αρχική του τουλάχιστον επιτυχία, η οποία πρέπει να πιστωθεί στις ενέργειες που είχε κάνει η Φιλική Εταιρεία όλο το προηγούμενο διάστημα. Η προσήλωσή της στο στόχο, η μύηση σημαντικών προσώπων με επιρροή και δύναμη, η εμπλοκή του κόσμου των οπλαρχηγών και του κλήρου σε αυτήν την προσπάθεια αποτέλεσαν σημαντικά εχέγγυα για την επιτυχία του εγχειρήματος. Η εδραίωση της Επανάστασης σε σύντομο, μάλιστα, χρονικό διάστημα επιβεβαίωνε την παραπάνω εικόνα. Η δράση της, ωστόσο, παρά τη νικηφόρα έναρξη και εδραίωσή της σύντομα ξεχάστηκε ή πέρασε στην αφάνεια. Η απώλεια του Νικόλαου Σκουφά, ενός από τους πρωτεργάτες της Φιλικής Εταιρείας (1818), η απουσία των υπόλοιπων, παρά ελαχίστων εξαιρέσεων, και η έλευση του Δημητρίου Υψηλάντη ως «πληρεξούσιου του Γενικού Επιτρόπου της Αρχής», με λίγους στενούς συνεργάτες, αποδυνάμωσε τη φήμη τόσο του ίδιου, όσο και της αρχής που εκπροσωπούσε, δηλαδή της Φιλικής Εταιρείας.
Τι μεσολάβησε για τη μετέπειτα σιωπή;
Στο ερώτημα αυτό μόνο υποθέσεις μπορούν να γίνουν. Ο Δημήτριος Υψηλάντης αποβιβάστηκε στο Άστρος στις 19 Ιουλίου του 1821. Γρήγορα ενεπλάκη στις εμφύλιες διαμάχες ανάμεσα στους επαναστατημένους, παίρνοντας αρχικά το μέρος των οπλαρχηγών, με αποτέλεσμα την ταχεία απομόνωσή του από τους ισχυρούς προκρίτους και τους μετέπειτα πολιτικούς της Πελοποννήσου. Η επακόλουθη συνεργασία του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου και των πολιτικών της Πελοποννήσου αποδυνάμωσε ακόμα περισσότερο το ρόλο της Φιλικής Εταιρείας και των εκπροσώπων της. Η ήττα, επίσης, του Αλέξανδρου Υψηλάντη στη Μολδοβλαχία και στο Δραγατσάνι και η μετέπειτα σύλληψή του επιτάχυνε απλά τις εξελίξεις. Η ανάγκη, όμως, των επαναστατών να παρουσιάσουν την Επανάσταση σαν αμιγώς εθνική, όπως καταγράφεται μεταξύ άλλων στα επίσημα κείμενα αυτής, ήταν μια αδήριτη ανάγκη. Οπότε, η αποσιώπηση της συμβολής της δράσης της Φιλικής Εταιρείας και των μελών της στην εξελισσόμενη επιτυχημένη Ελληνική Επανάσταση ήταν ένας αναγκαίος -πολιτικός περισσότερο- χειρισμός, από τη στιγμή που στα μάτια των ευρωπαϊκών δυνάμεων η Φιλική Εταιρεία ταυτιζόταν με τις κοινωνικού χαρακτήρα κινήσεις των καρμπονάρων της υπόλοιπης Ευρώπης.
Μια «κατ’ ανάγκη» εθνική επανάσταση
«Ο κατά Τούρκων πόλεμος ημών, είναι πόλεμος εθνικός, πόλεμος ιερός, πόλεμος του οποίου η μόνη αιτία, είναι η ανάκτησις των δικαίων της προσωρινής ημών ελευθερίας, της ιδιοκτησίας και της τιμής», γράφει η Α΄ Εθνοσυνέλευση της Επιδαύρου στο Προσωρινόν Πολίτευμα της Ελλάδος, Επίδαυρος, 1822.
Ακόμα και ο Θ. Κολοκοτρώνης από τα Τρίκορφα σημειώνει, αποτρέποντας μια εμφύλια σύρραξη: «Έλληνες! Είμαι κι εγώ σύντροφός σας. Αλλά πρώτα να με ακούσετε που θα σας μιλήσω… Γιατί θέλουμε να χάσουμε την πατρίδα μας σκοτώνοντας ο ένας τον άλλον; Εμείς εσηκώσαμε τ’ άρματα για τους Τούρκους και ακουστήκαμε στην Ευρώπη ότι σηκωθήκαμε οι Έλληνες για τους τυράννους… Αν σκοτώσουμε τους προεστούς, τι θα μας πουν τότε; Θ’ ακουσθή σ’ όλον τον κόσμον και θα μας πουν τα βασίλεια ότι τούτοι δεν σηκώθηκαν για την πατρίδα και την ελευθερίαν τους, αλλά για να σκοτωθούνε συνατοί τους… θα μας πουν Καρμπουνάρους, ρέμπελους κι ακατάστατους και κανένας δεν θα μας βοηθήση» (Δ. Κόκκινος, Η Ελληνική Επανάστασις, Μέλισσα, Αθήνα 1959-1960, τόμ. 1, σ. 479-480).
Οπότε η οποιαδήποτε κοινωνική διάσταση ακόμα και αν υπήρξε, υποβαθμιζόταν για λόγους διαπραγμάτευσης και της αδήριτης ανάγκης να αποκτήσει η Επανάσταση συμμάχους στην Ευρώπη.