Λίγο πριν από έναν θάνατο, λίγο μετά από ένα βιβλίο: ο οριακός συντονισμός δύο συμβάντων
Λίγο πριν από την 80η επέτειο των γενέθλιων του, στις 19 Μαρτίου της φετινής χρονιάς (2021), έφυγε από τη ζωή μετά από σύντομη ασθένεια ο καθηγητής Μίκαελ Στολλάις, ένας από τους επιφανέστερους ιστορικούς του (δημοσίου) δικαίου στη σύγχρονη Γερμανία, ένα υπόδειγμα λόγιου νομικού αλλά και εκπρόσωπος ενός συναρπαστικού και ιδιαίτερα απαιτητικού διεπιστημονικού ιστοριογραφικού εγχειρήματος στον χώρο των ιστορικών σπουδών του δικαίου που έχει να επιδείξει ο ακαδημαϊκός χώρος της σημερινής Γερμανίας.
Καθηγητής του Δημοσίου Δικαίου από το 1975 μέχρι την αφυπηρέτηση του, το 2006, στο Goethe Universität της Φραγκφούρτης, ο Μίκαελ Στολλάις θα στρέψει το ενδιαφέρον του ταυτόχρονα και προς την ιστορία του δημοσίου δικαίου, επιστημονικό κλάδο που ανανέωσε εκ βάθρων τόσο με πλήθος ιστορικών μελετών όσο και από τη θέση του διευθυντή ερευνών στο φημισμένο Max Plank Institut για την Ιστορία του Ευρωπαϊκού Δικαίου από το 1991 έως το 2009.
Η στροφή προς την Ιστορία –προς το «παρελθόν του παρόντος»– υπήρξε τυπική για πολλούς θαρραλέους διανοούμενους γερμανούς της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς, που είτε θέλησαν να διαρρήξουν το πέπλο της θεσμικής αμνησίας, που είχε επιβληθεί ως επίσημη πολιτική στη Δυτική Γερμανία τα μεταπολεμικά χρόνια, είτε θέλησαν να αναζητήσουν τον βαθύτερο λόγο και τον βαθμό εμπλοκής στο αδιανόητο κακό των απλών Γερμανών της εποχής του εθνικοσοσιαλισμού. Όπως ο αφηγητής στο μυθιστόρημα του Bernhard Schlink «Der Vorleser» (Διαβάζοντας τη Χάννα), τον οποίο βλέπουμε να εγκαταλείπει το φωτεινό στη μεταπολεμική συγκυρία προσκήνιο του «εύκολου» υπερασπιστή ή κατηγόρου θυμάτων ή θυτών του ναζισμού, για να βυθιστεί στη μελέτη της ιστορίας. Ανάλογης ποιότητας είναι και η κίνηση «φυγής» προς την Ιστορία του Μίκαελ Στολλάις. Υπαγορεύεται από την ανάγκη ενός κριτικού αναστοχασμού και μιας επώδυνης, αυτό-κριτικής καταβύθισης στα ενδότερα νομικών ειδικοτήτων, των δικαστών, διοικητικών λειτουργών, καθηγητών Νομικών Σχολών κ.λπ., προκειμένου να κατανοηθεί το παράδοξο της μη αντίστασης των εκπροσώπων του δικαίου στην πορεία της γερμανικής πολιτικής ζωής «από το Δίκαιο στο μη Δίκαιο» – όπως διατυπώνεται εύστοχα στον τίτλο του πρώτου βιβλίου του που συγκέντρωσε τη διεθνή προσοχή ήδη από τη δεκαετία του ’90. Από τη βαϊμαρική δημοκρατικότητα στην εθνικοσοσιαλιστική εξαίρεση (το «δίκαιο υπό τη Σβάστικα») και τις παρακαταθήκες που κληροδότησε στη μεταπολεμική νομική πραγματικότητα, η ιστορική απορία είναι διαρκής.
Πολιτική, ιστορία και δημόσιο δίκαιο
Oι όροι υπό τους οποίους η πολιτική και η ιστορία επέδρασαν στη δυναμική εξέλιξης του δημοσίου δικαίου ως αντικειμένου στοχασμού, διδασκαλίας και ακαδημαϊκής συγγραφής στον γερμανικό χώρο, βρίσκονται στο επίκεντρο του ερευνητικού μόχθου στη ζωή του Μίκαελ Στολλάις, καρπός της οποίας είναι η τετράτομη «Ιστορία της Νομικής Επιστήμης του Δημοσίου Δικαίου στη Γερμανία», μια πνευματική Οδύσσεια, η οποία με αφετηρία τις απαρχές της ιστορικής συγκρότησης του δημοσίου δικαίου ως αντικειμένου στο πλαίσιο της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας του Γερμανικού Έθνους, μεταβαίνει στον πρώτο Συνταγματισμό των επιμέρους Γερμανικών Κρατών του 19ου αιώνα, εποχή διαμόρφωσης των πρώτων κλασικών θεωρητικών ιδεών περί κράτους και των βραχύβιων και ασταθών υπερκρατικών ομόσπονδων σχηματισμών, συναντά στη συνέχεια τη δια πυγμής και σιδήρου γερμανική ενοποίηση της εποχής του Μπίσμαρκ, κατόπιν τους θνησιγενείς πειραματισμούς της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης, τη δημιουργία των δύο Γερμανικών Κρατών της μεταπολεμικής εποχής για να καταλήξει στην πολύ πρόσφατη γερμανική ενοποίηση του 1991.
Μεθοδολογικά κοντά στην ιστορία των εννοιών (Begriffsgeschiche) αλλά και στη φουκοϊκή έννοια της «επιστήμης», η αυστηρά γλωσσοκεντρική ιστοριογραφία του Μίκαελ Στολλάις, πέρα από τη νοηματική εξέλιξη των όρων και των λεκτικών εκφορών, θα σταθεί και στην εικονογενετική και μυθογενετική ικανότητα του δικαίου και επομένως σε έναν τύπο αισθητικής αποτίμησής του στην τροχιά της κριτικής σχολής της Φραγκφούρτης. Δύο από τις ιστορικές μεταφορές που επινόησε η νομική φαντασία προκειμένου να δώσει αισθητή υπόσταση στο δίκαιο, το μάτι και το όνομα του νόμου, θα αποτελέσουν αντικείμενο πραγμάτευσης δύο δοκιμίων του, πυκνών σε έννοιες και γεγονότα με σημασία για τη γερμανική και ευρωπαϊκή δικαιο-πολιτική ιστορία και σκέψη. Στα δύο δοκίμια, που λειτουργούν και ως οδοί εισόδου σε ένα κατά τα άλλα «δύσκολο» επιστημονικό σύμπαν, διερευνώνται, ως προς τις πηγές τους και τη μέχρι σήμερα πορεία τους, οι δύο κομβικές και σχετικές με την εικόνα του νόμου μεταφορές, το μάτι του νόμου, που ήδη από την αρχαιότητα εμφανίζεται συνδεδεμένο με τον ηγεμόνα, και η επίκληση του ονόματος του νόμου, που με το βάρος και την ιερότητα της προσωποποίησής του αποτελεί ένα από τα παλιά εργαλεία της κυριαρχίας. Οι νοηματικές μετατοπίσεις των δύο μεταφορών φωτίζουν τις μεταβολές στην έννοια και τη λειτουργία του νόμου και του δικαίου.
Μια έκδοση που δεν πρόλαβε να χαρεί
Λίγο πριν από την έλευση της νέας χρονιάς, στις 29 Δεκεμβρίου 2020, είδε το φως της δημοσιότητας από τις εκδόσεις Νήσος η ελληνική έκδοση αυτών των δύο δοκιμιακών μελετών σε έναν τόμο υπό τον τίτλο «Το μάτι του νόμου | Εν ονόματι του νόμου», σε μετάφραση Κ. Σπαθαράκη και επιμέλεια Μ. Μαροπούλου.
Η επιδείνωση της υγείας του καθηγητή Μίκαελ Στολλάις όσο και η δύσκολη συγκυρία της Covid πανδημίας στάθηκαν εμπόδιο στο να χαρεί όσο θα ήθελε την ελληνική έκδοση, για την οποία αδημονούσε έχοντας ο ίδιος επιμεληθεί το εξώφυλλό της. Το γεγονός του θανάτου ανα-φορτίζει το βιβλίο για τους συντελεστές του, αφού μέσα από αυτό θα προβάλλει πάντα ζωντανά η ανάμνηση ενός από τα ευγενέστερα και φωτεινότερα πνεύματα της σύγχρονης γερμανικής ακαδημαϊκής ζωής.
Στον ιδιωτικό του βίο και λόγω οικογενειακής παράδοσης ο Μίκαελ Στολλάις ήταν αμπελουργός. Αγαπούσε επίσης και τα παραμύθια. Στο τελευταίο της ζωής του πόνημα την Μαργαρίτα και τον Μοναχό - Ιστορία δικαίου μέσα σε Ιστορίες (2015) προσπάθησε να πραγματευθεί υπό το πρίσμα της Ιστορίας του Δικαίου το άλλοτε διασκεδαστικό και άλλοτε μελαγχολικό υλικό δημοφιλών στη γερμανική κουλτούρα λαϊκών αφηγημάτων. Ίσως στο κρασί και τα παραμύθια ο καθηγητής Στολλάις να είχε ανακαλύψει τη γενετική γραμματική ενός βαθύτερου κανονιστικού συστήματος που, κόντρα στον νομικό θετικισμό, πασχίζει στο όνομα ενός κοινού πολιτισμού να ενώσει τους ανθρώπους.