Edward Munch «Friedrich Nietzsche», 1906
Φρειδερίκος Νίτσε «Διόνυσος κατά Εσταυρωμένου», προλογικά-μετάφραση-σχόλια: Βαγγέλης Δουβαλέρης, φιλολογική επιμέλεια-σχόλια: Ήρκος Ρ. Αποστολίδης, εκδόσεις Gutenberg, 2020
«Με την επιστήμη θα ξαναβρούμε την αλήθεια, και τότε θα τη δεχτούμε συνειδητά. Η γνώση είναι ανώτερη απ’ τα αισθήματα, η συνείδηση της ζωής ανώτερη απ’ τη ζωή. Η επιστήμη θα μας δώσει τη σοφία , η σοφία θ’ αποκαλύψει τους νόμους, και η γνώση των νόμων της ευτυχίας είναι ανώτερη απ’ την ευτυχία».
Φ. Ντοστογιέφσκι, «Το όνειρο ενός γελοίου» 1877
Όταν, λοιπόν, ο Νίτσε, νεαρός φιλόλογος, το 1871 ξεκινούσε να γράψει τα χωρία, τα αποσπάσματα και τα αποφθέγματα που απαρτίζουν αυτό το βιβλίο δεν ήταν δυνατόν να γνωρίζει αυτές τις άκρως σαρκαστικές σκέψεις του Ντοστογιέφσκι. Ίσως αγνοούσε και τον ίδιο. Τον ανακάλυψε μετά όμως και τον μακαρίζει σε κάποια γραπτά του γι’ αυτά που του δίδαξε.
Παρότι νεαρός, μόλις 25 ετών το 1869, ο Νίτσε έχει συγκροτημένη σκέψη και διακρίνεται από ιδιαίτερη ευφυΐα και ενθουσιασμό, που θα οδηγήσει τον μέντορά του Ρίτσλ να τον διορίσει καθηγητή στο Πανεπιστήμιο της Βασιλείας στην Ελβετία. Έτσι του χορηγείται η ελβετική ιθαγένεια.
Είναι ενθουσιασμένος με ό,τι έχει μάθει γύρω από τον αρχαιοελληνικό κόσμο, τη φιλοσοφία του και την τραγωδία. Δίνει λοιπόν, εκεί ανάμεσα στο 1869 και το 1871, διαλέξεις σχετικά με τρία βασικά θέματα που τον απασχολούν εκείνη την περίοδο: Το αρχαίο μουσικό δράμα, ο Σωκράτης και η τραγωδία και η Διονυσιακή κοσμοθέαση. Απ’ αυτές τις τρεις διαλέξεις καταδεικνύεται, παρότι είναι πρώιμες και πρωτόλειες, πως γνωρίζει σε βάθος την αρχαία τραγωδία, το δράμα, τους τραγικούς, το Σωκράτη και τη διαλεκτική του. Όλα αυτά φυσικά πριν γράψει το πρώτο μεγάλο του έργο «Η Γέννηση της Τραγωδίας». Οι διαλέξεις αυτές δεν είναι τίποτα άλλο παρά καταδύσεις στα βαθιά –όσο βαθιά μπορεί να πάει ακόμα σ’ αυτήν την πνευματική ηλικία– πειραματισμοί, ασκήσεις που θα τον οδηγήσουν αμέσως μετά στις κορυφές που του αρέσουν ιδιαίτερα. Ο ίδιος λέει πως οι πεδιάδες δεν του πήγαιναν ποτέ. Γι’ αυτό όταν πήγε και εγκαταστάθηκε στο Σιλς - Μαρία ήταν ευτυχής γιατί εκεί ψηλά μπορούσε να κατακτήσει τις πνευματικές κορυφές που επιδίωκε.
Στο μεταξύ έχει ήδη αναστραφεί με τη φιλοσοφία του Σοπενχάουερ, έχει γράψει ένα δοκίμιο για τον Χαίλντερλιν και μόλις πρόσφατα έχει γνωρίσει τον Ριχάρδο Βάγκνερ, τον οποίο θαυμάζει απεριόριστα και παρακολουθεί την πορεία αυτής της μουσικής ιδιοφυίας και τις κορυφώσεις της.
Σύγκρουση με το ακαδημαϊκό κατεστημένο
Ο Νίτσε νεαρός ή ώριμος στη βιολογική, αλλά και στην πνευματική ηλικία, δεν υπήρξε ποτέ άνθρωπος της γαλήνης, της ησυχίας, της ακύμαντης θάλασσας. Ήταν πάντα αναστατωμένος με όποια μεγαλειώδη σύλληψη κατακτούσε και τα πρώιμα αυτά κείμενα ανήκουν σε κάποιες άγουρες ακόμα πρώτες σκέψεις που, όταν προχωρήσει στη συγγραφή της Γέννησης της Τραγωδίας, θα τις χρησιμοποιήσει για να κατακτήσει κάποια από τις πρώτες απόκρημνες κορυφές της φιλοσοφίας του.
Η φιλοσοφική σύλληψη του Νίτσε διαφέρει παρασάγγας από την ακαδημαϊκή φιλολογία, γι’ αυτό δεν μας κάνει εντύπωση που ο πολύς Ούλριχ Βιλαμόβιτς τον χαρακτήρισε «προφήτη μιας άθρησκης θρησκείας ή αφιλοσοφικής φιλοσοφίας» και αξίωνε να κατέβει από την έδρα, ενώ αναρωτιόταν πώς είναι δυνατόν να μην αισθάνεται την ανάγκη να προσθέσει στα κείμενά του κανενός είδους υποσημείωση. Την ίδια αρνητική άποψη είχαν υιοθετήσει και οι άλλοι μεγάλοι φιλόλογοι της εποχής, συμπατριώτες του κι αυτοί, οι Βίνκελμαν και Μπούρκχαρτ.
Ο ίδιος ο Νίτσε δεν είχε καμία αυταπάτη πως εξαιτίας και μόνο της ηλικίας του θα συγκρουόταν με το ακαδημαϊκό κατεστημένο: «Έχω ήδη αρχίσει να αποβάλω τις πολλές επιείκειες σαν πρόκειται για ζητήματα πρώτης σημασίας. Στον κάθε άνθρωπο ας είμαστε συμπονετικοί και υποχωρητικοί, όταν όμως πρόκειται να εκφράσουμε την κοσμοθεωρία μας, ας είμαστε αυστηροί σαν τις αρχαίες ρωμαϊκές αρετές», γράφει σε επιστολή του το Φεβρουάριο του 1870. Δεν έπαιζε με τις θεωρητικές του κατασκευές, αντιθέτως βιαζόταν να τις διατυπώσει σαν να προαισθανόταν ότι δεν είχε μπροστά του πολύ χρόνο, και πράγματι δεν άργησε να βυθιστεί σε μια δεκαετή άνοια.
Επιστήμη, Τέχνη και Φιλοσοφία μαζί
Στο πρώτο του δοκίμιο το «Αρχαίο μουσικό δράμα» το συνδέει με την όπερα, σαν να πρόκειται για μια φυσική εξέλιξη. Ωστόσο, ισχυρίζεται πως και πάλι είναι μια γελοιογραφία του αρχαίου μουσικού δράματος, μια μίμηση, «ένα μαϊμούδισμα της Αρχαιότητας: έχοντας διαμορφωθεί δίχως την πηγαία δύναμη μιας φυσικής ορμής, αλλά στα μέτρα μιας αφηρημένης θεωρίας (...) που μοιάζει με το κακό στοιχείο του σύγχρονου μουσικού μας γίγνεσθαι (...) Πίσω από τη γέννηση της όπερας υπήρχε ευθύς εξαρχής το κίνητρο του εντυπωσιασμού!».
Δεν είναι τυχαίο που ο νεαρός κλασικός φιλόλογος ακριβώς επειδή δίνει μεγάλη σημασία στη λογοτεχνική διατύπωση, έτσι ώστε τα κείμενα που μας άφησε να έχουν μια θαυμαστή λογοτεχνικότητα, αγαπάει τους ρομαντικούς ποιητές της εποχής του και τους παλαιότερους. Στο ίδιο δοκίμιο σημειώνει πως «η λογιοσύνη, η συνειδητή γνώση και η πολυμάθεια στάθηκαν τροχοπέδη: όμως οι ανθοφορίες στην τέχνη πραγματώνονται μέσα στο κρυφό μυστήριο της νύχτας». Έτσι αυθόρμητα μας έρχονται στο νου οι «Ύμνοι στη νύχτα» του Νοβάλις.
Μιλάει ακόμα, με έμφαση μάλιστα, για τη συνένωση δύο ή και περισσότερων τεχνών ώστε να παραχθεί ένα υψηλό αισθητικό αποτέλεσμα. Αυτό αποτελεί απάντηση στους συγχρόνους του που δεν την ήθελαν.
Επισημαίνει ότι εκείνος που τον προετοιμάζει για να εισέλθει στον πυρήνα του θέματός του είναι ο Ρίχαρντ Βάγκνερ και η μουσική του.
Σε ένα επόμενο δοκίμιο αναφωνεί: «Επιστήμη, Τέχνη και Φιλοσοφία φουντώνουν μέσα μου όλες μαζί! Σίγουρα κάποια μέρα θα γίνω Κένταυρος!»
Στο δοκίμιο για τον Σωκράτη και τον Σωκρατισμό γίνεται οξύς γιατί πιστεύει ότι ο Σωκράτης εμφανίζεται μαζί με τον εκφυλισμό της Φιλοσοφίας και «καταδίδει» τον Πλάτωνα για την ιδέα του, ότι η Τέχνη είναι «το είδωλο ενός απατηλού φαινομένου».
Ο Νίτσε είναι περισσότερο δυσαρεστημένος με τον εαυτό του παρά με τον κόσμο και αναγνωρίζει πως δεν έχει καμιά πυξίδα για να του δείξει προς τα πού να βαδίσει και γι' αυτό πάσχει από μια εξακολουθητική «πνευματική αϋπνία».
Ωστόσο τα καταφέρνει θαυμάσια να μας εισάγει στο πνεύμα της Αρχαίας Τραγωδίας με αυτές τις πρώιμες διαλέξεις εξαιτίας της αγάπης του στον αρχαιοελληνικό κόσμο.
Η έκδοση περιέχει υπερεπαρκή σχόλια, προλογικά και σημειώσεις καθώς και έναν πίνακα όρων που αφορούν στη φιλοσοφία του Νίτσε εν γένει.