«We are all Greeks» αρχίζει ο πρόλογος στο ποίημα “Hellas” του Πέρσι Μπις Σέλεϊ, (1821)1. Ο Σέλεϊ έγραψε το «λυρικό δράμα», ένα είδος ποιητικής δημοσιογραφίας, την άνοιξη του 1821 και το εξέδωσε στο Λονδίνο τον Νοέμβριο, σε μια προσπάθεια να δημοσιοποιήσει και βοηθήσει την ελληνική επανάσταση. Το «Ελλάς» είναι ένα μνημείο της ρομαντικής λογοτεχνίας και φιλοσοφίας. Υιοθετεί, σε γενικές γραμμές, μια φιλοσοφία της ιστορίας που θα συνδεόταν αργότερα με τον φιλόσοφο Χέγκελ. Ο Σέλεϊ βλέπει στην Ελλάδα τη γέννηση της ελευθερίας ως οντολογικής και ιδεολογικής δύναμης της νεωτερικότητας.
«Μία νέα ράτσα έχει ανατραφεί σ’ όλη την Ευρώπη, που έχει τραφεί με την απόρριψη των απόψεων που γίνανε δεσμά της, και θα συνεχίσει να παράγει νέες γενεές για να επιτελέσουν τον προορισμό τους, που οι τύραννοι προβλέπουν και τρέμουν», καταλήγει ο Σέλεϊ στον πρόλογό του. Οι Έλληνες είναι το σύμβολο αυτής της νέας «ράτσας» που κάνει τα όνειρα πραγματικότητα και την ελευθερία το πνεύμα αυτού του κόσμου. «Αναδύθηκαν από τη σκόνη των ερειπίων τους», αλλά αυτή η «ανάδυση» δεν αποτελεί επιστροφή στο ένδοξο ελληνικό παρελθόν του γερμανικού ιδεαλισμού ή του αγγλικού κλασικισμού. Η επανάσταση επιβεβαιώνει μια αντίληψη για την ιστορία, που δεν είναι ούτε γραμμική ούτε κυκλική. Η ελληνική επανάσταση επαναλαμβάνει τη γαλλική, αποτελεί τη δεύτερη ιστορική παρουσία της αρχής της ελευθερίας και της ισότητας.
Let Freedom leave — where’er she flies,
A Desert, or a Paradise:
Let the beautiful and the brave
Share her glory, or a grave. (H., 90-5)
**
Ας φύγει η Λευτεριά, κι όπου πετάξει,
Έρημο ή Παράδεισο θα φτιάξει:
Οι τολμηροί κι οι όμορφοι μαζί της
Ας μοιραστούν τη δόξα ή τη θανή της.
Ελευθερία
Γράφει ο Ζαν-Ζακ Ρουσώ: «Το ζώο επιλέγει ή απορρίπτει από ένστικτο, ο άνθρωπος με μια πράξη ελευθερίας. Το ζώο δεν μπορεί να παρεκκλίνει από τον κανόνα που του έχει οριστεί ακόμα κι αν αυτό θα το ωφελούσε, ενώ ο άνθρωπος συχνά παρεκκλίνει από αυτόν παρότι αυτό τον ζημιώνει. Το ζώο επιλέγει ή απορρίπτει από ένστικτο ενώ ο άνθρωπος με μια πράξη ελευθερίας (…) Ένα περιστέρι θα πέθανε από πείνα δίπλα σε ένα πανέρι με τα καλύτερα κρέατα. Και μια γάτα δίπλα σε βουνά από φρούτα και καρπούς παρότι και τα δύο θα έτρωγαν καλά αν αποφάσιζαν να δοκιμάσουν την τροφή που απεχθάνονται.»
Τα ζώα υπακούν το νόμο που τους έβαλε η φύση, δεν μπορούν να τον παραβιάσουν. Ο άνθρωπος, όμως, είναι ελεύθερος να πεθάνει από ελευθερία. Ελευθερία είναι να ενεργεί κανείς ενάντια στους βιολογικούς και κοινωνικούς νόμους στο όνομα μιας υψηλότερης αλήθειας. Αυτονομία: να νομοθετώ τον νόμο για τον εαυτό μου, να επιλέγω να πάω ενάντια στο ένστικτο, την ανάγκη ή την κοινωνική συμβατικότητα.
Η ανυπάκουη αυτονομία αποτελεί μια από τις σημαντικές φιλοσοφικές αρχές της νεωτερικότητας. Για τον Καντ, η ηθική δράση έχει ως κίνητρο αποκλειστικά το σεβασμό για τον ηθικό νόμο που απαιτεί να παραμερίζονται οι ανάγκες, οι επιθυμίες, τα συμφέροντα. Κάποιος που συμμορφώνεται με το νόμο γιατί φοβάται τις κυρώσεις του είναι ανήθικος. Ο Ζίγκμουντ Φρόυντ υποστηρίζει ότι ο πολιτισμός αρνείται την ανθρώπινες επιθυμίες και ορμές. Αυτό δημιουργεί την ανθρώπινη δυσφορία και αίσθηση αποτυχίας αλλά και την πολύπλοκη και αντιφατική ανθρώπινη φύση. Για τον Ζακ Ντεριντά, ακόμη και ο καλύτερος νόμος παραβιάζει την απόλυτη και απροσδιόριστη δικαιοσύνη. Η ουσία του ανθρώπου είναι να μην έχει ουσία, φύση του είναι η ικανότητά να απομακρύνεται από τους φυσικούς ή κοινωνικούς κώδικες και να αρχίζει εκ του μηδενός ξανά και ξανά. Αυτό ακριβώς σημαίνει αυτονομία ως ύψιστο ηθικό πρόταγμα της νεωτερικότητας. Αυτή είναι η ελευθερία που ο Σέλεϊ, ο Μπάιρον, ο Χέγκελ χαιρετίζουν στην επανάσταση.
Επαναστάσεις και δικαιώματα
Η Αϊτή, αναγνώρισε πρώτη την επανάσταση με επιστολή του τότε προέδρου της Ζαν Πιέρ Μπουαγιέ στον Κοραή στις 15 Ιανουαρίου 1822, που εξέφραζε ενθουσιασμό για την Ελλάδα που «εδράξατο των όπλων», για να αποκτήσει την ελευθερία της και τη θέση της ανάμεσα στα έθνη. Παρά την άσχημη οικονομική κατάσταση, η Αϊτή έστειλε στους Έλληνες επαναστάτες 45 τόνους καφέ να τους πουλήσουν, για να αγοραστούν πολεμοφόδια και 100 αϊτινούς εθελοντές, που δυστυχώς πέθαναν στη διάρκεια του ταξιδιού, πιθανά από σκορβούτο. Η συγκινητική κίνηση αλληλεγγύης ακούστηκε πρόσφατα. Αυτό που δεν είναι γενικά γνωστό είναι η σημασία της αϊτινής επανάστασης και η στενή συγγένειά της με την ελληνική.
Το πρώτο άρθρο της Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη της Γαλλικής Επανάστασης διακηρύσσει ότι «όλοι οι άνθρωποι γεννιούνται ελεύθεροι και ίσοι σε δικαιώματα». Εν τούτοις, η ελευθερία και η ισότητα ίσχυε μόνο για τους λευκούς εύπορους, Γάλλους, άνδρες πολίτες, που απόκτησαν τα νεοσύστατα πολιτικά δικαιώματα. Οι δούλοι δεν ελευθερώθηκαν, οι γυναίκες, οι εθνικές μειονότητες και οι άκληροι άνδρες δεν είχαν κανένα δικαίωμα. Η Διακήρυξη ως πρώτη πράξη καθιέρωσης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων εισήγαγε ένα παράδοξο που συνεχίζεται και σήμερα: από τη μια μεριά ανακηρύσσονται καθολικά δικαιώματα που ισχύουν, υποτίθεται, για όλους αλλά υλοποιούνται μόνο για τους συνήθεις προνομιούχους. Αρκεί μια ματιά στα στρατόπεδα των προσφύγων για να συνειδητοποιήσουμε το σημερινό αποκλεισμό των πιο αδύναμων από τις οικουμενικές υποσχέσεις των δικαιωμάτων.
Πριν την επανάσταση, όλοι σχεδόν οι φιλόσοφοι του Διαφωτισμού ακόμη και ο Ρουσώ, ξεχνούν τα εκατομμύρια ευρωπαίων δούλων στις αποικίες. Ο Code Noir, ο Μαύρος Κώδικας, εισήχθη από τον Λουδοβίκο ΙΔ΄, το 1685 και καταργήθηκε μόνο το 1848. Ο κώδικας που εφαρμοζόταν στους μαύρους δούλους στις αποικίες νομιμοποιεί τη δουλεία, κάνει τους ανθρώπους αντικείμενα-περιουσία, δικαιολογεί τα βασανιστήρια, τον ακρωτηριασμό ακόμη και τη δολοφονία των σκλάβων όταν αντιστέκονται. Η αντιπαράθεσή του, με τα κείμενα των φιλοσόφων του Διαφωτισμού, δείχνει την αντίθεση: απορρίπτουν τη δουλεία θεωρητικά, αλλά την αγνοούν στην πράξη. Οι φιλοσοφικές ιδέες της ελευθερίας γίνονται επαναστατική δράση, αλλά η πραγματικότητα της δουλείας αποκρύπτεται και παραμένει.
Η αϊτινή επανάσταση
Το 1791, οι σκλάβοι στο Σαιν Ντομένγκ, την πλουσιότερη αποικία της Γαλλίας, σε νησί της Καραϊβικής, εξεγείρονται κατά των Γάλλων. Πίστεψαν στις καθολικές διακηρύξεις της γαλλικής επανάστασης περί ελευθερίας και ισότητας, που όμως δεν ήταν φτιαγμένες γι’ αυτούς. Πολωνός μισθοφόρος του Ναπολέοντα αναφέρει ότι πριν την επίθεση σε λόφο των επαναστατημένων σκλάβων, τους άκουσαν να τραγουδούν με ακατανόητες κραυγές και τις θεώρησαν εθιμοτυπίες της τοπικής θρησκείας, του βουντού. Αλλά πλησιάζοντας κοντύτερα κατάλαβαν ότι οι εξεγερμένοι τραγουδούσαν την «Μασσαλιώτιδα» (La Marseillaise), εθνικό ύμνο της Γαλλίας. Πίστευαν ότι η εξέγερση, στην αρχή τουλάχιστον, ήταν συνέχεια της επίθεσης στην Βαστίλη. Αυτό σύντομα άλλαξε.
Το 1794, καταργούν τη δουλεία και ελεύθεροι πια πολεμούν ως το 1804 και νικούν τους Βρετανούς. Το 1801, ο Τουσαίν Λουβερτύρ, ο Μαύρος Γιακωβίνος όπως τον ονόμασε ο μεγάλος επαναστάτης Σίριλ Λάιονελ Ρόμπερτ Τζέιμς, πρώην σκλάβος και τώρα κυβερνήτης του Σαιντ Ντομένγκ, καταργεί τη δουλεία και όλες τις διακρίσεις βάσει χρώματος, με το πιο προωθημένο στον κόσμο σύνταγμα ως προς τη φυλή και την ιθαγένεια. Την 1η Ιανουαρίου 1804, ο νέος στρατιωτικός ηγέτης Ζαν Ζακ Ντεσαλίν, ανακηρύσσει την ανεξαρτησία. Οι λέξεις «Ελευθερία ή Θάνατος» είναι γραμμένες πάνω στη γαλλικἠ σημαία, από την οποία είχε αφαιρεθεί η λευκή λωρίδα των Γάλλων. Ήταν η πρώτη αποικία που γίνεται ανεξάρτητο κράτος και ελευθερώνει τους δούλους και παίρνει το αυτόχθονο όνομα Αϊτή.
Μετά από δέκα χρόνια διαρκούς πολέμου, μια αποικία που κατοικείτο κυρίως από σκλάβους στις φυτείες κατάργησε τη δουλεία, ανέτρεψε το αποικιακό της καθεστώς, και έγινε ανεξάρτητο κράτος ελεύθερων πολιτών. Η αϊτινή επανάσταση ήταν και παρέμεινε αδιανόητη για τις διάφορες εξουσίες που την διέγραψαν από την ιστοριογραφία. Η Γαλλία που συνέχιζε να έχει αποικίες και οι Ηνωμένες Πολιτείες με τους μαύρους δούλους μέχρι τον Εμφύλιο δεν μπορούσαν να αποδεχτούν την ανεξάρτητη πρώην αποικία δούλων. Το επόμενο κύμα χειραφέτησης ήρθε το 1862, με την «Διακήρυξη Χειραφέτησης» του Λίνκολν. Αυτό της απο-αποικιοποίησης στις δεκαετίες των 1950 και 1960.
Η αϊτινή εξέγερση που κατέληξε σε επανάσταση μεταμόρφωσε πλήρως την κοινωνική, πολιτική, πνευματική και οικονομική ζωή της αποικίας. Κοινωνικά, το χαμηλότερο στρώμα της κοινωνίας -οι σκλάβοι- έγιναν ίσοι, ελεύθεροι και ανεξάρτητοι πολίτες. Πολιτικά, οι νέοι πολίτες δημιούργησαν το δεύτερο ανεξάρτητο κράτος στην Αμερική και το πρώτο ανεξάρτητο κράτος που αποσχίστηκε από τις ευρωπαϊκές αυτοκρατορίες. Με αυτόν τον τρόπο, η επανάσταση κατάργησε τις προηγούμενες τάξεις και τα προνόμια με βάση το χρώμα, το περιουσιακό καθεστώς και την καταγωγή. Η θεμελιώδης έννοια μιας κοινής ανθρωπότητας πέρασε μέσα από τα πρώτα αϊτινά συντάγματα.
Αλλά η θρησκευτική προσκόλληση στην ιδιοκτησία τον 19ο αιώνα καθόρισε το συνταγματικό και νομικό θεσμικό πλαίσιο που έχουμε ακόμη σήμερα. Η αϊτινή δημοκρατία την πλήρωσε ακριβά. Όταν το 1804, η επανάσταση της Αϊτής απελευθέρωσε τους δούλους, οι Γάλλοι επέβαλαν στους νικητές επαναστάτες αποζημιώσεις 160 εκατ. φράγκων για τους δουλοκτήτες που έχασαν την περιουσία τους. Η χώρα τα πλήρωνε μέχρι το 1980. Αυτό αποτελεί βασικό λόγο γιατί είναι η πιο φτωχή χώρα του κόσμου, ενώ πριν την επανάσταση παρήγαγε το 40% της παγκόσμιας παραγωγής καφέ και το 30% της ζάχαρης. Όποτε οι δύο θεμελιακές αξίες των φιλελεύθερων, η ελευθερία και η ιδιοκτησία, ήρθαν σε αντίθεση, η ιδιοκτησία κέρδισε. Ακόμη και σήμερα η ιδιοκτησία είναι θεμελιώδες δικαίωμα και είναι αδύνατο να αμφισβητηθεί όπως βλέπουμε στην πανδημία με την αντιμετώπιση των φαρμακευτικών εταιρειών για τα εμβόλια και την προστασία των ιδιωτών παρόχων υγειονομικών υπηρεσιών
Φιλοσοφία της ιστορίας
Για τον Χέγκελ, η επανάληψη διαδραματίζει κρίσιμο ρόλο στην ιστορία: μόνο όταν επαναλαμβάνεται το μερικό μετατρέπεται σε καθολικό, το ενδεχομενικό σε αναγκαίο. Το καθολικό πρέπει να ενσαρκωθεί στο επιμέρους, το οποίο γίνεται η χειροπιαστή του έκφραση, προσφέροντας στο καθολικό εμπειρική ύπαρξη. Η δολοφονία του Ιούλιου Καίσαρα οδήγησε στην εγκατάσταση του καισαρισμού. Μόνο μετά το θάνατό του, ο Καίσαρας γίνεται θεσμός, ο «καίσαρας» του καισαρισμού. Το όνομα του Καίσαρα, ενός ατόμου, δίνεται στον «καίσαρα», τίτλο του ρωμαίου αυτοκράτορα.
Η γαλλική επανάσταση όπως και τα άλλα μεγάλα σημεία καμπής της σύγχρονης ευρωπαϊκής ιστορίας –η Μεταρρύθμιση στην Γερμανία, οι αρχές της βιομηχανικής επανάστασης στην Αγγλία– δεν είναι μεμονωμένα γεγονότα αλλά μέρος της ιστορικής κίνησης, μια «στιγμή» στο ιστορικό αγώνα που σταδιακά ταυτίζει τον ορθό λόγο με την πραγματικότητα, το rational με το real. Η επανάσταση των σκλάβων της Καραϊβικής, που απεικονίζεται στον περίφημο αγώνα για αναγνώριση μεταξύ αφέντη και δούλου στην «Φαινομενολογία του Πνεύματος», επαναλαμβάνει την Γαλλική, υλοποιώντας τις αφηρημένες υποσχέσεις της. Η διαλεκτική λογική της αναγνώρισης, δηλαδή της ατομικής και συλλογικής αυτοσυνειδησίας και ταυτότητας που συνιστάται μέσω της επιθυμίας του άλλου, γίνεται ορατή ως θεματική της παγκόσμιας ιστορίας. Η ελευθερία ενσαρκώνεται στο Παρίσι, η ισότητα στο Πορτ ο Πρενς.
Η ελληνική επανάσταση της ελευθερίας και της ισότητας
Η ελληνική επανάσταση αποτελεί επανάληψη της αϊτινής. Βάζει στην ιστορία το ριζοσπαστικό διαφωτισμό και το ρεπουμπλικανισμό ως τάσεις που, με τον Ναπολέοντα, είχαν εξασθενίσει στην επαναστατική γενέτειρά τους, την Γαλλία. Με αυτή την έννοια, η ελευθερία και η ισότητα, η Αϊτή και η Ελλάδα είναι αδιάρρηκτα συνδεδεμένες.
Το ελληνικό κράτος ιδρύθηκε de facto το 1821-1822, όταν διαμόρφωσε τους πρώτους ρεπουμπλικανικούς μηχανισμούς διοίκησης και εξουσίας του και τους συνταγματικούς θεσμούς αντιπροσώπευσης των μαζών. Το ριζοσπαστικό στοιχείο εμφανίζεται σε πολλά σημεία των συνταγμάτων του αγώνα, που αντιμετωπίζουν την ισότητα προνομιακά σε σχέση με την ελευθερία. Όπως υποστηρίζει ο Αλιβιζάτος, το Σύνταγμα της Επιδαύρου «εκφράζει την αδιαμφισβήτητη υπεροχή της ισότητας έναντι της ελευθερίας στις πολιτικές προτιμήσεις ενός λαού στον οποίο ο εξισωτικός λόγος του Ρουσώ είχε πολύ μεγαλύτερη απήχηση από τον φιλελεύθερο λόγο του Βολταίρου.» 2
Οι επαναστατημένοι Έλληνες θέλουν να αυτοδιοικηθούν συλλογικά και η διάθεση αυτή αντανακλάται στην «πολυγλωσσία» των πρώτων χρόνων της Επανάστασης. Τα επαναστατικά συντάγματα καθιερώνουν τη δυαρχία «βουλευτικού» (της Βουλής) που εκλέγεται ετήσια και «εκτελεστικού» (της Κυβέρνησης). Δεν υπάρχει περιορισμός του εκλέγειν και εκλέγεσθαι με περιουσιακά ή εισοδηματικά μορφωτικά κριτήρια ούτε θεσπίζεται αξίωμα του αρχηγού κράτους. Το Σύνταγμα του Άστρους καταργεί τη δουλεία και τις φυλετικές διακρίσεις: «αργυρώνητος δε παντός γένους και πάσης θρησκείας, άμα πατήσας το ελληνικόν έδαφος, είναι ελεύθερος και από τον δεσπότην αυτού ακαταζήτητος». Οι «έξωθεν ελθόντες», οι ξένοι είναι όμοιοι και «ισότιμοι με τους αυτόχθονας». Όλες οι εγγυήσεις της ιδιοκτησίας της τιμής και της προσωπικής ασφάλειας επεκτείνονται στους αλλοδαπούς για τους οποίους προβλέπει επίσης την «μέριμναν περί πολιτογραφήσεως». Έχουμε και τα πρώτα στοιχεία του κοινωνικού κράτους με υποχρέωση να οργανώσει την εκπαίδευση «καθ᾽ ολην την επικρατεια» και να καταβάλει σταθερό πόρο ζωής στις ''χήρες και τα ορφανά των στρατιωτών που έπεσαν σε μάχες''.
Η σημασία της κατάργησης της δουλείας στην Ελλάδα αποκτά διεθνή συμβολισμό όταν εμφανίζεται το 1848 «Η ελληνίδα σκλάβα» (The Greek Slave) του Χάιραμ Πάουερς, πιθανά το πιο διάσημο άγαλμα Αμερικανού, το 19ο αιώνα, λίγο πριν τον Εμφύλιο. Παρουσιάζει μια γυμνή και αλυσοδεμένη γυναίκα σε αγορά σκλάβων. Το άγαλμα γυρίζει τις ΗΠΑ, εμφανίζεται στη Μεγάλη Έκθεση του Λονδίνου το 1851 και γίνεται σύμβολο του αγώνα κατά της δουλείας αλλά και του πρώιμου φεμινισμού στις Ηνωμένες Πολιτείες.
Έθνος, κράτος και κυβερνήτης
Ο Αλέξανδρος Σβώλος χαρακτηρίζει το χαρακτήρα του πολιτεύματος του αγώνα ''πολυαρχικό''. Κάποιοι ιστορικοί θεώρησαν ότι οδηγούσε σε παράλυση της νομοθετικής διαδικασίας. Αλλά από την πλευρά της φιλοσοφίας της ιστορίας ήταν εργαστήρι πειραματισμού για δημοκρατικούς θεσμούς. Αποτελεί προσπάθεια μονιμοποίησης, συνταγματοποίησης θα λέγαμε, της επαναστατικής συντακτικής εξουσίας. Σ´ αυτή τη λογική, το Σύνταγμα της Τροιζήνας το 1827 εισάγει την αρχή της λαϊκής κυριαρχίας, η οποία, όπως και στην Γαλλία, ανήκει στο έθνος. «Η κυριαρχία ενυπάρχει εις το έθνος. Πάσα εξουσία πηγάζει εξ αυτού και υπάρχει υπέρ αυτού». Αλλά το έθνος είναι συνώνυμο των εξεγερμένων μαζών, του λαού, μια και η έννοια του ελληνικού έθνους για τους Ρωμιούς και τους Γραικούς δεν είχε ακόμη σταθεροποιηθεί.
Ταυτόχρονα, το Σύνταγμα αναιρεί τη λαϊκή κυριαρχία δημιουργώντας μονοπρόσωπη εκτελεστική εξουσία, τον Κυβερνήτη, και εκλέγοντας στη θέση αυτή τον Καποδίστρια. Ο Καποδίστριας είχε προσπαθήσει να αποτρέψει τον Αλέξανδρο Υψηλάντη, λέγοντάς του ότι οι Εταιριστές: «ωθούν την Ελλάδα προς τον όλεθρον… ελεεινοί… αφαιρούντες νυν το χρήμα των αφελών ψυχών… προφυλαχθήτε από τοιούτους άνδρας». Κι όταν ο Υψηλάντης προχώρησε στην κήρυξη της Επανάστασης, ο Καποδίστριας τον κατηγόρησε ότι με τις «ανόητες προκηρύξεις του» ενίσχυε τις κατηγορίες περί Γιακωβινισμού που εκτόξευαν ο Μέτερνιχ και άλλοι. Οι Αϊτινοί ήταν οι Μαύροι Γιακωβίνοι, οι Έλληνες οι λευκοί.
Ο Καποδίστριας κηρύσσει αμέσως κατάσταση «έκτακτης ανάγκης». Η Βουλή αυτοκαταργείται το 1828, αναστέλλεται η εφαρμογή του «Πολιτικού Συντάγματος της Ελλάδος» που μόλις είχε υιοθετηθεί. Οργανώνεται «προσωρινή Διοίκησης της Επικρατείας» και η νομοθετική εξουσία αναλαμβάνεται από τον Κυβερνήτη με συμβουλευτικό όργανο, το «Πανελλήνιον». Ήταν πραξικόπημα; Από φιλοσοφική σκοπιά δεν έχει σημασία. Πρέπει ο Καποδίστριας να εισάγει την κατάσταση εξαίρεσης και να αναλάβει τη θέση του κυβερνήτη για να δημιουργηθεί κράτος. Η θέση του Κυρίαρχου ή Κυβερνήτη είναι απαραίτητη για την κρατική ύπαρξη μια και δεν δημιουργείται κράτος στον 19ο αιώνα χωρίς προσωποποίηση, ούτε κυριαρχία χωρίς κυρίαρχο, χωρίς μονάρχη (μονά άρχοντα), που εκφράζει την φαινομενική ενότητα του. Χωρίς δικαιοδοσία, jurisdiction (juris dicere), χωρίς κάποιον που δίνει, που ομιλεί το νόμο και πρέπει να έχει πρόσωπο για να μιλάει. Σε αντιστροφή της κλασικής θέσης του Καρλ Σμιτ, δεν είναι ότι κυρίαρχος είναι εκείνος που ανακηρύσσει την κατάσταση εξαίρεσης. Αντίθετα, η κατάσταση εξαίρεσης δημιουργεί την κυριαρχία.
Ο Καποδίστριας δημιουργώντας συγκεντρωτικό μοντέλο εξουσίας, πραγματοποίησε ιστορική ανάγκη. Μετά, όπως όλοι οι ιστορικοί ήρωες, δεν έχει άλλο ρόλο, η χρησιμότητα τελειώνει. Η δολοφονία του, όπως του Καίσαρα, δημιουργεί τον ελληνικό καισαρισμό, το πανίσχυρο κράτος που παραμερίζει τον λαό. Για όσους εξακολουθούσαν να πιστεύουν στην επαναστατική, ρεπουμπλικάνικη, κοινοτική Δημοκρατία, η συγκέντρωση προσωπικής εξουσίας από τον Καποδίστρια ήταν αυθαίρετη. Έπρεπε να απομακρυνθεί ο Καποδίστριας, για να ανακτήσει η Δημοκρατία την λαμπρότητά της. Αλλά οι συνωμότες, λειτουργώντας ως όργανα της "πανουργίας της ιστορίας", επιβεβαίωσαν την ιστορική αναγκαιότητα της απολυταρχικής δεσποτείας. Αποτέλεσμα της δολοφονίας του Καποδίστρια, ήταν το κράτος του Όθωνα.
Μονάρχης
Στο κοσμοϊστορικό πεδίο, η επανάσταση επανέλαβε τη γαλλική ελευθερία και την αϊτινή ισότητα. Επιβεβαιώνει την έλευση του αντιστασιακού, ανατρεπτικού, επαναστατικού στοιχείου. Στο εσωτερικό; Ο νεαρός Μαρξ «Στην Κριτική της Εγελιανής φιλοσοφίας του δικαίου» κριτικάρει την έμφαση του Χέγκελ στον μονάρχη και εισάγει μία σημαντική διάκριση: «Η σύγκρουση μεταξύ συντάγματος και νομοθετικής εξουσίας δεν κάνει άλλο παρά να αγνοεί τη σύγκρουση του συντάγματος με τον εαυτό του, μία αντίφαση στην ίδια την έννοια του συντάγματος». Αυτή η σύγκρουση στα συντάγματα της επανάστασης δεν είναι η κοινότυπη μεταξύ δυτικότροπου εκσυγχρονισμού και ανατολίτικης καθυστέρησης.
Είναι μεταξύ του ρεπουμπλικανικού, ριζοσπαστικού στοιχείου της αυτοκυβέρνησης, της συλλογικής αντίστασης και αυτονομίας δηλαδή της συντακτικής εξουσίας από την μια, και από την άλλη της αρχής της πολιτικής θεολογίας, του ενός, της επιβολής και της καταδυνάστευσης, του απολυταρχικού κράτους. Αυτές οι δυο τάσεις διαπερνούν την ιστορία των 200 χρόνων.
Η ελευθερία ως «ελευθερία επιλογής»
Στο δοκίμιο «Υπεράσπιση της ποίησης», ο Σέλεϊ γράφει ότι οι ποιητές είναι οι «αφανείς νομοθέτες του κόσμου». Το καθήκον των ποιητών είναι να κρατήσουν ζωντανό το στοχασμό και το ηθικό ιδεώδες.
Μόν’ η σκέψη
και τα ζωντανά στοιχειά της Πάθος, Λογική, Βουλή
και του νου η Φαντασία δεν μπορούνε να πεθάνουν (Ε., 795-7)
Αλλά μάθαμε δυστυχώς ότι η σκέψη πεθαίνει χίλιους θανάτους. Και σκέψη χωρίς φαντασία και πάθος –αυτό που βλέπουμε στις οθόνες καθημερινά – αποτελεί δογματική του φανατικού και ασπίδα του γραμματισμένου αμόρφωτου. Στον 21ο αιώνα, η ελευθερία επαναπροσδιορίστηκε ως «ελευθερία επιλογής»: Nokia ή Samsung, το ύψιστο υπαρξιακό δίλημμα. Ο άνθρωπος από πηγή ελευθερίας μεταμορφώθηκε σε μηχανή επιθυμίας. Μονή αξία το προσωπικό συμφέρον, που μεταβάλλεται υπόρρητα σε ηθική θέση και πολιτισμική αρχή. Πρέπει να ζεις ως εάν να ήσουν ελεύθερος. Αλλά η επιθυμία είναι αχόρταγη, δεν ανακόπτεται, μετακινείται μετά την απόλαυση σε άλλο αντικείμενο πόθου, σ’ ένα σπειροειδές σχήμα επιθυμίας-απόλαυσης-ματαίωσης. Η επιλογή μετατρέπεται σε υπηρέτη της αναγκαιότητας: είσαι ελεύθερος όταν επιλέγεις αυτό που είναι ήδη στη φύση σου.
Η ελευθερία που ευαγγελίστηκε ο Σέλεϊ έγινε διαλεκτική ανατροπή της ουσίας της. Οι νομοθέτες μας, αγοραίοι ή πολιτευόμενοι, δεν είναι πια ποιητές αλλά τραπεζίτες και παρουσιαστές ριάλιτι, που υπόσχονται την «ευτυχία» των πολιτών το για τα επόμενα εκατό χρόνων ως το φάρμακο για τη «σωτηρία της Ελλάδας». Αυτή η «σωτηριολογία» είναι ο εφ’ άπαξ φόρος που πληρώνει σήμερα η πολιτική και πολιτισμική παρακμή στην αρετή της επανάστασης.
Σημειώσεις
1. Τα αποσπάσματα του έργου του Σέλεϊ προέρχονται, με ελάχιστες τροποποιήσεις, από την ελληνική έκδοση Ελλάς (1821), μτφρ. Μ. Β. Παΐζης, Σύλλογος προς διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων, Αθήνα 1990
2. Αλιβιζάτος Ν., Το Σύνταγμα και οι Εχθροί του (Πόλις, 2012)