Ιούνιος 1985. Η Αθήνα κηρύσσεται Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης. Η Μελίνα, που το είχε εμπνευστεί, και η εκδήλωση με την ομιλία του Ανδρέα Παπανδρέου μπροστά στα Προπύλαια της Ακρόπολης παρουσία του Μιτεράν είναι στα πρωτοσέλιδα. Είχε προηγηθεί η στερέωση μιας μικρής ενεπίγραφης μαρμάρινης πλάκας από τον γάλλο πρόεδρο έξω από την πύλη Μπελέ, στα δεξιά της. Η τότε έφορος της Ακρόπολης, Έβη Τουλούπα, η προοδευτική και ανοιχτόμυαλη αρχαιολόγος που βοήθησε την ανάπτυξη των αναστηλωτικών έργων, είχε αντιταχθεί σθεναρά στις αρχικές προθέσεις για τη θέση και το μέγεθος της πλάκας, και η λύση που δόθηκε ήταν ένας συμβιβασμός. Θυμάμαι ότι μας έλεγε πως μια σύγχρονη μαρμάρινη πλάκα μέσα στην Ακρόπολη ανάμεσα στις αρχαίες επιγραφές θα ήταν ύβρις. Σήμερα είναι πολλαπλή ύβρις όσα διαβάσαμε στη σύμβαση μεταξύ του ελληνικού Δημοσίου και του χορηγού ιδρύματος Ωνάση για τις τρεις μαρμάρινες επιγραφές διαστάσεων τουλάχιστον 70Χ40 (καθεμιά μεγαλύτερη από μια ανοιχτή εφημερίδα), εκ των οποίων δύο μέσα στην Ακρόπολη, και με κείμενο που αναφέρει το ονοματεπώνυμο της νυν υπουργού. Η τελική αφαίρεση του ονόματος στα δείγματα δεν αναιρεί τον χαρακτηρισμό.
Σχετική με τη δωρεά του ιδρύματος Ωνάση είναι και μια άλλη παλιά ιστορία. Στη μεταπολίτευση η UNESCO είχε ξεκινήσει μια διεθνή έκκληση για συγκέντρωση χρημάτων για την αποκατάσταση των μνημείων της Ακρόπολης. Ο τότε πρωθυπουργός Κωνσταντίνος Καραμανλής με προσωπική απόφασή του δεν αποδέχτηκε την προσφορά λόγω των όρων της. Τα έργα χρηματοδοτήθηκαν από εθνικούς πόρους και τα τελευταία 35 χρόνια κυρίως από πόρους της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Δεν μπορεί κάποιος να είναι εναντίον των δωρεών γενικώς, αλλά οι όροι τους, και ιδίως για μνημεία με τη βαρύτητα της Ακρόπολης, είναι μείζον πολιτικό και πολιτιστικό ζήτημα. Σημειώνεται ότι στην Ακρόπολη υπάρχουν μεταλλικές πινακίδες για την κοινοτική χρηματοδότηση. Για τη δωρεά του ιδρύματος θα αρκούσαν λεπτές πινακίδες με μέγεθος μικρότερο από μισή σελίδα κάπου στο χώρο.
Η δωρεά αφορούσε σε τρία έργα: Τον ανελκυστήρα ΑΜΕΑ, τον φωτισμό και τους διαδρόμους. Για το τρίτο έργο δημοσιοποίησα την γνώμη μου, αφού τους είδα, σε μια ανάρτηση στο facebook1 και δίνω εδώ πρόσθετες διευκρινίσεις, αφού η «Εποχή» μου έκανε την τιμή να ζητήσει αυτό το σημείωμα, για τρία θέματα: Το υλικό (τσιμέντα στην Ακρόπολη), την έκταση και τον όγκο των διαστρώσεων. Για τα τσιμέντα έχει μεγάλο ενδιαφέρον ένα πολύ παλιό άρθρο του Γάλλου τεχνοκρίτη, συγγραφέα και ποιητή Jean-Louis Vaudoyer στην «Φιγκαρό» της 6/12/1932, στο οποίο κατηγορούσε τους αναστηλωτές του Παρθενώνα που γεμίζουν με τσιμέντα το μνημείο. Αναφερόταν στα τσιμεντένια αντίγραφα των εναετίων γλυπτών που είχε στείλει τότε το Βρετανικό Μουσείο από τη λεία του Έλγιν και τοποθετήθηκαν στο ανατολικό αέτωμα. Όμως στο πρώτο διεθνές συνέδριο που διοργάνωσε η Επιτροπή Συντηρήσεως Μνημείων Ακροπόλεως (ΕΣΜΑ) το 1977, η συμφωνία Ελλήνων και ξένων επιστημόνων να αποσυρθούν οι Καρυάτιδες και να αντικατασταθούν με τσιμεντένια αντίγραφα ήταν καθολική. Από τότε μέχρι σήμερα αποσύρθηκαν σχεδόν όλα τα γλυπτά των μνημείων, μεταφέρθηκαν στο Μουσείο και έχουν αντικατασταθεί με τσιμεντένια αντίγραφα: η ζωφόρος του Παρθενώνα, οι περισσότερες μετόπες του, τα εναέτια γλυπτά του και η ζωφόρος του Ναού της Αθηνάς Νίκης. Ήταν ομόφωνα αναγκαίο και αυτονόητο για τους επιστήμονες όλων των ειδικοτήτων που ασχολούνται με την προστασία των μνημείων εξαιτίας του περιβαλλοντικού εγκλήματος του σύγχρονου πολιτισμού: της ατμοσφαιρικής ρύπανσης. Αυτά γράφονται γιατί αν κάποιος εξοργίζεται για τα τωρινά τσιμέντα στην Ακρόπολη μάλλον θα έπρεπε να εστιάσει πρώτα στα μνημεία.
Στο ίδιο συνέδριο του 1977, η διάστρωση των τσιμεντένιων διαβάσεων αναφέρεται στα πρακτικά σε δυο γραμμές για τη μελέτη και τέσσερις για τις εργασίες που προχωρούσαν2. Ήταν ένα έργο της ΕΣΜΑ, που έγινε με μελέτη και επίβλεψη του αξέχαστου Γιάννη Τραυλού, καθόλου ήσσονος σημασίας, αλλά απολύτως αναγκαίο, αφού οι ανώμαλες επιφάνειες του βράχου, γυαλισμένες από τους βηματισμούς, ήταν απειλητικές παγίδες για τους επισκέπτες. Παρόμοιοι διάδρομοι από μπετόν κατασκευάστηκαν την ίδια περίοδο από την αρχαιολογική υπηρεσία και στο τμήμα της αρχαίας οδού Παναθηναίων, από την οποία ανηφορίζουμε ακόμα και σήμερα από την αρχαία αγορά προς την Ακρόπολη.
Στη φωτογραφία του 2010 βλέπουμε με πρώτη ματιά τη βόρεια πλευρά του Παρθενώνα μετά την αναστήλωση. Με μια προσεκτικότερη εξέταση βλέπουμε τις όρθιες πλευρές στα άκρα του τσιμεντένιου διαδρόμου, που έχουν σημαντικό πάχος σε ορισμένες θέσεις, κάτι φυσικό, αφού μια λεπτή επίπεδη επίστρωση μπορεί στα άκρα να παχαίνει πολύ, όταν ο βράχος εκεί χαμηλώνει. Βλέπουμε επίσης ότι ενδιάμεσα στο διάδρομο προβάλει ένα έξαρμα του βράχου, αφού αν καλύπτονταν και αυτό το πάχος στις άκρες θα ήταν πολύ μεγαλύτερο. Τα ίδια φαινόμενα παρατηρούνται και στις νέες διαστρώσεις που είναι κατά τι παχύτερες με αποτέλεσμα τα άκρα να παχαίνουν κι άλλο. Όταν κάποιος φωτογραφίζει από συγκεκριμένη θέση και από συγκεκριμένο ύψος είναι πολύ ενοχλητικά, όμως η γνώμη μου είναι πως τα μνημεία μαγνητίζουν το βλέμμα του επισκέπτη της Ακρόπολης και όχι οι διάδρομοι που αποτελούν χρηστικές λύσεις ανάγκης. Όσο πιο ουδέτεροι είναι στο σχεδιασμό, στην υφή και τον χρωματισμό, τόσο πιο επιτυχείς είναι, αφού δεν τραβούν την προσοχή και δεν ανταγωνίζονται τα μνημεία.
Οι νέοι διάδρομοι μολονότι καλύπτουν ένα πολύ μικρό τμήμα της συνολικής επιφάνειας του πλατώματος είναι πιο εκτεταμένοι από τους παλαιότερους κυρίως έξω από την ανατολική στοά των Προπυλαίων, και στη δυτική πλευρά του Παρθενώνα. Ένα στοιχείο που πρέπει να λάβουμε υπόψη είναι ότι σύμφωνα με τα στοιχεία της ΕΛΣΤΑΤ οι επισκέπτες στην Ακρόπολη το 1975, όταν ιδρύθηκε η ΕΣΜΑ, ήταν 933.719. Τρία χρόνια μετά, όταν διαμορφώθηκαν οι πρώτοι τσιμεντένιοι διάδρομοι, ήταν 1.468.724, δηλαδή περίπου 60% περισσότεροι, ενώ 43 χρόνια μετά, το 2018, ήταν 3.150.604, δηλαδή 240% περισσότεροι. Είναι προφανές ότι οι διαμορφώσεις πρέπει να λαμβάνουν υπόψη τον αριθμό των επισκεπτών και μολονότι η Ακρόπολη δεν είναι πρωταρχικά τουριστικό προϊόν, αλλά κορυφαίο μνημείο της παγκόσμιας κληρονομιάς, σε καμιά περίπτωση δεν πρέπει να αποθαρρυνθεί η επίσκεψη, αντιθέτως πρέπει να ρυθμιστεί η ροή των επισκεπτών. Οι χαράξεις των διαδρομών αναδεικνύουν τα περιγράμματα των χαμένων μνημείων, αλλά το θέμα είναι πέρα από τα όρια αυτού του άρθρου. Θα αναλυθεί στη μελέτη που θα παρουσιάσει η ΕΣΜΑ σε διεθνές κοινό το ερχόμενο φθινόπωρο3.
Αυτή η διεπιστημονική επιτροπή που δραστηριοποιείται 47 χρόνια είναι ένας πολύ αξιόλογος θεσμός με διεθνή αναγνώριση και είναι απαράδεκτο να παίρνει η μπάλα τα μέλη της, ακόμα και με ύβρεις, σε ένα δημόσιο διάλογο που έχει φορτιστεί από μια υψηλή πολιτική μολυσματικότητα στον τομέα του πολιτισμού με ευθύνη της κυβέρνησης. Η απόφασή της για τη διάλυση του βυζαντινού πολεοδομικού συνόλου στο σταθμό Βενιζέλου του μετρό Θεσσαλονίκης, η εγκατάλειψη των ανθρώπων του πολιτισμού στην πανδημία και το άγος του πρώην καλλιτεχνικού διευθυντή του Εθνικού Θεάτρου, είναι θέματα καθαρά πολιτικής ευθύνης, όπως το θέμα των μαρμάρινων επιγραφών που θίξαμε στην αρχή. Οι διάδρομοι της Ακρόπολης δεν είναι πολιτικό θέμα, εντούτοις η ορμητική δημόσια ευαισθησία που έχει εκδηλωθεί τους τελευταίους μήνες, ανεξάρτητα από τη βασιμότητα των αιτιάσεων, μπορεί να έχει μια θετική συνέπεια: την αύξηση του ενδιαφέροντος για την Ακρόπολη και τα μνημεία της.
Σημειώσεις
1. www.facebook.com/costas.zambas/posts/1906154029535750. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει και ο διάλογος, με εξαίρεση τους άθλιους συκοφαντικούς προσωπικούς χαρακτηρισμούς δημοσιεύματος που κοινοποιήθηκε από αλλού στο τέλος και έλαβε ήπια μεν, αλλά σαφή απάντηση.
2. workfun.openabekt.gr/files/items/553799/B1117.pdf σελ. 13, 14
3. Αξίζει να διαβάσει κάποιος τις εξηγήσεις της ΕΣΜΑ σχετικά με τις νέες διαδρομές: https://www.ysma.gr/wp-content/uploads/2021/03/ESMA_ACROPOLIS.pdf