Juan Gabriel Vásquez «Τραγούδια για την πυρκαγιά», μετάφραση: Αχιλλέας Κυριακίδης, εκδόσεις Ίκαρος, 2020
Γεννημένος στην Μπογκοτά της Κολομβίας, ο Χουάν Γκαμπριέλ Βάσκες ακολούθησε σπουδές Λατινοαμερικανικής Λογοτεχνίας στη Σορβόνη και έχει γράψει επτά μυθιστορήματα, δύο συλλογές διηγημάτων και δεκάδες δοκίμια που μεταφράστηκαν σε πολλές γλώσσες, ενώ κέρδισαν σημαντικά βραβεία. Όντας ενεργός πολίτης, ο Βάσκες έγραψε μεγάλο αριθμό άρθρων στην εφημερίδα «El Espectador» μαχόμενος ενάντια στο ξέσπασμα της βίας ύστερα από το δημοψήφισμα του 2016, που έθεσε τέλος σε μια εμφύλια σύρραξη δεκαετιών. Επίσης, έδωσε σειρά διαλέξεων σχετικά με τις διαδικασίες διασφάλισης της ειρήνης που υπονομεύεται συστηματικά από τον ακροδεξιό πρόεδρο της χώρας, Ιβάν Ντούκε.
Τα «Τραγούδια για την πυρκαγιά», σε εξαιρετική, ομολογουμένως, μετάφραση του Αχιλλέα Κυριακίδη, είναι το πέμπτο βιβλίο του Κολομβιανού που εκδίδεται στη χώρα μας και, ενώ έχει τη φόρμα εννέα διηγημάτων, πρέπει μάλλον να θεωρηθεί σπονδυλωτό μυθιστόρημα καθώς οι βασικοί ήρωες αλληλοσυνδέονται, υπογείως, λόγω των κοινωνικών καταστάσεων. Όπως σε όλα τα προηγούμενα έργα του, ο Βάσκες αναδιφεί ιστορικές συντεταγμένες γεγονότων που επηρέασαν αποφασιστικά την πορεία της Κολομβίας. Ιστορίες προδοσίας, πολιτικής βίας, συγκρούσεων οικονομικών συμφερόντων σε έναν τόπο που γνώρισε τουλάχιστον δύο περιόδους άγριας αιματοχυσίας. Οι φιγούρες των γραπτών του, γυναίκες και άνδρες, υποκείμενα βίας με διαφορετικούς τρόπους, βλέπουν τη ζωή τους να αλλάζει δραματικά από τη δράση ανεξέλεγκτων δυνάμεων.
Ανασκόπηση ή καλύτερα ανάκληση παρελθοντικής μνήμης και πώς αυτή επηρεάζει την εν κινήσει κατάσταση πραγμάτων, πώς οι τραγωδίες που συνέβησαν καθ’ όλη τη διάρκεια του 20ού αιώνα άλλαξαν προς το χειρότερο την κολομβιανή κοινωνία: «Ο ήχος των πραγμάτων όταν πέφτουν» αναφέρεται μέσω του πρωταγωνιστή στην προβληματική δεκαετία του ’60, όταν έμπαιναν οι βάσεις για τη δημιουργία των καρτέλ ναρκωτικών και της ανεξέλεγκτης επιρροής των ΗΠΑ μέσω των peace corps. Στους Πληροφοριοδότες, πηγαίνουμε στην τρομερή δεκαετία του ’40 όταν ο γερμανικός ναζισμός γνωρίζει μεγάλη δημοφιλία στην Κολομβία με αποτέλεσμα, με την έναρξη του πολέμου, να αναγκαστεί η κυβέρνηση να μαντρώσει πολλούς οπαδούς της σβάστικας σε πολυτελή ξενοδοχεία. Αλλά και στη Μορφή των λειψάνων, ο Βάσκες αναφέρεται στις ανεξιχνίαστες, ουσιαστικά, δολοφονίες δύο εμβληματικών πολιτικών στο πρώτο μισό του 20ού αιώνα, η παρουσία των οποίων θα ήταν μεγάλο όφελος για το πολίτευμα. Ας αναφέρουμε και τις Υπολήψεις, με θέμα την άνοδο και τη θεαματική πτώση ενός επιφανούς πολιτικού σκιτσογράφου που θέλησε να διευθύνει τα πράγματα κηλιδώνοντας υπολήψεις (όλα τα παραπάνω, από τις εκδόσεις Ίκαρος, σε μετάφραση Αχ. Κυριακίδη).
Μνήμη μέσα στη μνήμη
Τα «Τραγούδια για την πυρκαγιά» συνομιλούν πάλι με τη μνήμη· οι ήρωες ανακαλούν ιστορίες του παρελθόντος –κάνουν απολογισμό ζωής, ωριμάζουν κατά κάποιο τρόπο– καθώς αναγνωρίζουν τα αποτελέσματά τους στην τρέχουσα πραγματικότητα. Μοιάζουν με προσωπικές αφηγήσεις του συγγραφέα, ποτέ δεν ξέρουμε ποιες από αυτές είναι αληθινές πλην των ιστορικών γεγονότων. Τα υπόλοιπα είμαστε πρόθυμοι να τα πιστέψουμε αν θέλουμε να αφεθούμε στην απολαυστική γραφή του Βάσκες. Το ύφος αλιεύει περισσότερο, ίσως, από τον μαγικό ρεαλισμό αν και ο λογοτέχνης θεωρεί μεγαλύτερη επιρροή του τον Μπόρχες. Η δεινότητά του πηγάζει από την ίντριγκα των ιστοριών· πάντοτε εκκρεμεί το απρόβλεπτο έστω και στις λεπτομέρειές τους και ενώ όλες εκκινούν ως τυποποιημένες αφηγήσεις. Σε αυτά τα συνεχόμενα διηγήματα μεγαλύτερο συγκριτικά ενδιαφέρον παρουσιάζουν, μεταξύ άλλων, τα «Βατράχια» όπου βετεράνοι του Πολέμου της Κορέας ξανανταμώνουν πενήντα χρόνια μετά. Να σημειώσουμε πως μόνο η Κολομβία απ’ όλη τη Λατινική Αμερική έλαβε εθελοντικά μέρος στην πρώτη μεταπολεμική επέμβαση των ΗΠΑ. Τούτων δοθέντων, ένας εκ των συνδαιτυμόνων κινείται με άνεση στο μιλιταριστικό πάρτι και επιδίδεται σε διαγωνισμό μνήμης πολεμικών γεγονότων, ενώ την τελευταία στιγμή είχε δραπετεύσει και κρυβόταν στην Μπογκοτά, κάνοντας δουλειές του ποδαριού όσο χρόνο το στράτευμα χτυπούσε τους Κορεάτες. Είναι, όμως, σε εκείνο το φεστιβάλ ηρωισμού όταν ανακαλύπτει τη σύζυγο κάποιου εκ των παρόντων, με την οποία γνωρίστηκαν όταν ο φίλος της πολεμούσε. Ο λόγος είχε να κάνει με την «απιστία» της κοπέλας τότε. Τους συνδέει, πλέον, μια παλιά αξεδιάλυτη ενοχή.
Στο Αεροδρόμιο ο Βάσκες γράφει για τη συμμετοχή του (;) ως κομπάρσου στο γύρισμα ταινίας του Πολάνσκι – της Ενατης Πύλης του 1997. Και ενώ παριστάνει κάποιον απ’ το περιφερόμενο πλήθος στους διαδρόμους του παραλλαγμένου γαλλικού αεροδρομίου σε ισπανικό, ο κομπάρσος –νεαρός τότε συγγραφέας– αναθυμάται τη σφαγή που συνέβη το 1969 στο σπίτι του σκηνοθέτη στο Μπέβερλι Χιλς: η Σάρον Τέιτ, έγκυος τότε, καθώς και μερικοί φίλοι της δολοφονούνται τελετουργικά από οπαδούς του ψυχοπαθή Μάνσον. Ούτως, μια μνήμη μέσα στη μνήμη! Εδώ ο γραφιάς μας βρίσκεται στο απόγειο του.
Κόντρα στο αφήγημα της επίσημης τάξης
Από τα εννέα διηγήματα της συλλογής τέσσερα έχουν γραφεί παλιότερα, ενώ τα άλλα πέντε είναι ανέκδοτα. Η σχετικά πρόσφατη ιστορία της Κολομβίας είναι η θεματική των Τραγουδιών για την πυρκαγιά, και μάλλον, όπως έχει γραφτεί, ο Βάσκες συντάσσεται με την περίφημη ρήση του Αισώπου: όταν τα σπίτια μας καίγονται εμείς τραγουδάμε. Σε μια συζήτηση που είχαμε με τον συμπατριώτη του, τον συγγραφέα Σαντιάγο Γκαμπόα, μας τόνιζε πως «η Κολομβία είναι μια νέα χώρα, 200 χρόνια δημοκρατίας μόνο, είναι όμως χώρα πολύ συντηρητική και αριστοκρατική. Είναι μια κοινωνία που ποτέ δεν έδωσε καμία ευκαιρία σε αυτόν που ανήκει στην κατώτερη τάξη. Γι’ αυτό και τόση βία για να σπάσει αυτή η δομή – από μια η πολιτική βία του αντάρτικου και από την άλλη η οικονομική των ναρκωτικών. Αυτές οι εμπειρίες γέμισαν την Κολομβία με αίμα».
Για τον Βάσκες το παρελθόν της χώρας του είναι μια διαστρεβλωμένη αφήγηση, μια επινοημένη ιστορία όπως την επιβάλλει η επίσημη τάξη. Και η επίσημη αφήγηση ενδύει με στολές ανταρτών πτώματα αμάχων δολοφονημένων από τον στρατό. Η αλήθεια είναι θέμα ηθικής τάξης, κάτι ξένο προς το εκάστοτε κολομβιανό καθεστώς. Αν όλοι θυμόμαστε και ερμηνεύουμε τα γεγονότα με διαφορετικό τρόπο τότε, λοιπόν, κατά τον Βάσκες, «η αλήθεια μπορεί να βρίσκεται σε οποιανδήποτε απ’ αυτές τις ιστορίες: η συνεσταλμένη αλήθεια που ψάχνω μέσα σ’ αυτά τα παράφορα γεγονότα».