Παρά τους εκβιασμούς του εκλογικού σώματος με την αύξηση της τιμής του δολαρίου, του αλευριού κ.λπ., την κινδυνολογία και την τεράστια αντικομουνιστική εκστρατεία του περουβιανού κατεστημένου, διευρύνεται το δημοσκοπικό προβάδισμα του αριστερού συνδικαλιστή δάσκαλου, Πέδρο Καστίγιο, απέναντι στη δεξιά Κέικο Φουτζιμόρι, κόρη του φυλακισμένου πρώην δικτάτορα Αλμπέρτο Φουτζιμόρι, ενόψει των εκλογών της 6ης Ιουνίου στο Περού. Να σημειωθεί ότι στον πρώτο γύρο ο Καστίγιο πήρε 19% και η Φουτζιμόρι 13,4%, ενώ περίπου το 1/5 των ψηφοφόρων είναι ακόμα αναποφάσιστοι. Συζητάμε με τον καθηγητή Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Pontifical Catholic της Λίμα, Λέβι Ντελ Αγουίλα Μαρτσένα.
Τι μπορούμε να πούμε ότι χαρακτηρίζει αυτές τις εκλογές;
Το γενικό πλαίσιο των εκλογών στο Περού είναι εκείνο της παγκόσμιας κρίσης του παγκόσμιου καπιταλισμού, αλλά ειδικότερα δείχνει την εξάντληση ενός νεοφιλελεύθερου μοντέλου ανάπτυξης που κυριάρχησε στη χώρα και προστατεύεται από ένα κράτος που παραδόθηκε ανοιχτά στο διεθνικό κεφάλαιο. Ένα κράτος που λειτουργεί με αυτόματο πιλότο, σύμφωνα με τις ορθόδοξες μακροοικονομικές κατευθυντήριες γραμμές ενός δημοσιονομικού ισοζυγίου. Δεν ενδιαφέρεται για τη διανομή του πλούτου και τις απαραίτητες δημόσιες επενδύσεις για την πλειοψηφία του πληθυσμού και για την προώθηση μιας οικονομίας που υπερβαίνει τη λογική των πρωτογενών εξαγωγών και βελτιώνει τους όρους του εμπορίου με την παγκόσμια αγορά. Σε αυτό το γενικό πλαίσιο, πρέπει να ληφθεί υπόψη η κοινωνικοοικονομική, πολιτική και πολιτισμική δυναμική της ταξικής, συγκεντρωτικής και εθνικής περιφρόνησης. Πρόκειται για ένα μοντέλο κυριαρχίας που ξεκίνησε με το πραξικόπημα του Φουτζιμόρι το 1992. Αρχικά υπό ανοιχτές αυταρχικές μορφές και αργότερα κάτω από άλλες με μεγαλύτερο δημοκρατικό προφίλ, υπήρξε ένα αποδεκτό μοντέλο που δεν αμφισβητήθηκε από το πολιτικό κατεστημένο στο σύνολό του. Ένα σταθερό καταστημένο σε πολιτιστικά φαινόμενα όπως η επιχειρηματικότητα και η ιδεολογική στήριξη, που σχετίζεται με τη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης της μεσαίας τάξης και του εμπορευματοποιημένου καταναλωτισμού της. Επί του παρόντος, για πρώτη φορά κατά τη διάρκεια αυτού του καθεστώτος, ένα σημαντικό μέρος του πληθυσμού δείχνει την προθυμία να αμφισβητήσει, τόσο όσον αφορά το οικονομικό μοντέλο όσο και την πολιτική του συνθήκη, το Σύνταγμα του Φουτζιμόρι του 1993.
Πώς είναι το σκηνικό μια εβδομάδα πριν από τις εκλογές;
Από την πτώση του αυταρχικού καθεστώτος Φουτζιμόρι το 2001, και κατά τη διάρκεια των τελευταίων 20 χρόνων νεοφιλελεύθερης δημοκρατικής διακυβέρνησης, οι εκλογές ήταν επανειλημμένα η ευκαιρία με την οποία η περουβιανή κοινωνία έδειχνε τη μαζική υποστήριξη της σε αυτό το οικονομικό–πολιτικό μοντέλο. Πριν από αυτό, οι προοδευτικές επιλογές ήταν πάντα πολύ αδύναμες πολιτικά και ιδεολογικά. Η ηχώ της οικονομικής κρίσης πριν από τον Φουτζιμόρι, και της τρομοκρατίας από το Φωτεινό Μονοπάτι πριν από δεκαετίες, φαινόταν να είναι ένα αρκετό επιχείρημα, ώστε κανείς να μην σκέφτεται να αυξήσει την πιθανότητα μιας πραγματικά διαφορετικής επιλογής. Όμως το σκηνικό έχει πλέον αλλάξει. Οι προνομιούχοι τομείς της κοινωνίας, και της Δεξιάς στο σύνολό της, αντιμετωπίζουν τώρα ένα σταθερό 40% των ψηφοφόρων που δεν έχουν ενδοιασμούς να ψηφίσουν ένα διαφορετικό οικονομικό μοντέλο και για ένα άλλο Σύνταγμα. Τα ΜΜΕ, που καταλείφθηκαν από επιχειρηματικούς ομίλους που στο παρελθόν θα μπορούσαν να έχουν κάποια σεμνότητα λόγω της αισχρότητας του φουτζιμορισμού, τώρα δεν δίνουν σημασία στον σκοπό της Φουτζιμόρι και σπέρνουν ένα τρομακτικό κήρυγμα για το τι σημαίνει για το Περού αν γίνει Βενεζουέλα ή Κούβα, προφητεύοντας τη δυστυχία από την «απειλή του κομμουνισμού». Πέρα από την άγνοια ή τη χυδαία χειραγώγηση από τα ΜΜΕ, αυτό που εκφράζουν είναι ο τρόμος της απώλειας των προνομιακών θέσεών τους. Το θέμα γίνεται άσεμνο. Ολόκληρη η ταξική συζήτηση στρέφεται εναντίον των φτωχών «επειδή είναι τεμπέληδες», επικεντρώνεται στην ανικανότητα ορισμένων περιοχών του Περού να «υπερασπιστούν την ελευθερία» και στον ρατσισμό εναντίον των αγροτών των Άνδεων και του Αμαζονίου, που «δεν ξέρουν πώς να παίρνουν αποφάσεις». Η παράδοση των Φουτζιμόρι να παίρνουν χρηματοδότηση από διεφθαρμένους επιχειρηματίες και από το λαθρεμπόριο ναρκωτικών φαίνεται να μην είναι απαραίτητη τώρα που οι οικονομικές και πολιτικές εξουσίες των δεξιών ΜΜΕ δείχνουν τη μεγαλύτερη μαχητικότητά τους στο να παραμερίζουν την οποιαδήποτε διαφορά τους και στηρίζουν την Φουτζιμόρι. Ο μέχρι πρόσφατα άσπονδος εχθρός της, ο συγγραφέας Μάριο Βάργκας Λιόσα, σήμερα ενώνει τις πιο χυδαίες προσωπικότητες της Λίμα, τον φιλελεύθερο Τύπο και τους όλο και πιο καταθλιπτικούς πολιτικούς, για να υπερασπιστεί την Φουτζίμορι σε ένα είδος ανανεωμένης Ιεράς Συμμαχίας ενάντια στον «κομμουνιστικό εχθρό».
Πού οφείλεται το δημοσκοπικό προβάδισμα του Καστίγιο;
Ανεξάρτητα από το αν η φρασεολογία της «κομμουνιστικής απειλής» και της «αβύσσου της Βενεζουέλας και της Κούβας» έχει κάποια βάση με αυτό που είναι πραγματικά το Peru Libre του Πέδρο Καστίγιο, το κόμμα με το οποίο είναι υποψήφιος, και με τι θα μπορούσε να κάνει η ενδεχόμενη κυβέρνησή του, οι δημοσκοπήσεις αποκαλύπτουν ότι ένα σημαντικό μέρος του πληθυσμού κουράστηκε από τα ψέματα που υπερασπίζονται το σημερινό οικονομικό–πολιτικό μοντέλο. Το σκηνικό της πανδημίας ήταν το κλειδί σε αυτήν τη διαδικασία. Έχει δώσει ώθηση και επιτάχυνση στην συνειδητοποίηση όλων των ανεπαρκειών και των ανισοτήτων του νεοφιλελεύθερου μοντέλου. Η υγειονομική κρίση κατέστησε σαφές ότι η οικονομική ανάπτυξη δεν σημαίνει πολλά για μεγάλα τμήματα της κοινωνίας, που καθ΄ όλη τη διάρκεια αυτής της κρίσης έβλεπαν τους συγγενείς τους να πεθαίνουν χωρίς οξυγόνο στους διαδρόμους των δημόσιων νοσοκομείων. Από την πλευρά της, η πολιτική ηγεσία είναι πολύ ασταθής στο Περού. Στον πρώτο γύρο είδαμε για άλλη μια φορά έναν υπερβολικό αριθμό υποψηφίων (σύνολο 18). Στο δεύτερο γύρο, ο Καστίγιο ξεκίνησε με ένα πλεονέκτημα 20 μονάδων απέναντι στην Φουτζιμόρι, που μετά άρχισε να τον πλησιάζει μέχρι του σημείου να βρίσκονται κοντά στην ισοπαλία. Τώρα η τάση φαίνεται να αλλάζει, ο Καστίγιο ανεβαίνει ξανά και η Φουτζιμότι πέφτει. Μπροστά μας έχουμε μια εβδομάδα στην οποία αναμένονται οι πιο απελπισμένες προσπάθειες της δεξιάς συμμαχίας, από τους συντηρητικούς έως τους φιλελεύθερους, να «υπερασπιστούν τη δημοκρατία» ενάντια στην εναλλακτική λύση που εκπροσωπεί ο Καστίγιο. Με τη σειρά του, πίσω από τον Καστίγιο δεν θα πρέπει να θεωρείται ότι υπάρχει μεγάλη ιδεολογική συνοχή, ή ένας κομματικός μηχανισμός, ή συνεπείς συμμαχίες. Υπό αυτήν την έννοια, αν και το ποσοστό του έχει ενισχυθεί τις τελευταίες ημέρες, το σκηνικό απέχει πολύ από το να είναι οριστικό και μπορεί να καταλήξει στην αντίθετη κατεύθυνση από μια θετική αλλαγή στην εικόνα των αντιπάλων ή από κάποιο νέο δείγμα αυτοσχεδιασμού, που χαρακτηρίζει το Peru Libre.
Αν νικήσει ο Καστίγιο, τι περιθώρια θεωρείς ότι έχει για μια προοδευτική πολιτική;
Το περουβιανό εκλογικό πολιτικό σύστημα είναι εξαιρετικά επισφαλές και ευνοεί τον σχηματισμό πολιτικών κομμάτων και συμμαχιών που χαρακτηρίζονται από συγκυριακά συμφέροντα, χωρίς σημαντικές ιδεολογικές και προγραμματικές ευθυγραμμίσεις. Η φιγούρα του Καστίγιο δεν αποτελεί εξαίρεση. Δεν ανήκει καν στο Peru Libre, είναι συνεργαζόμενος μαζί του. Από τους βουλευτές που εξέλεξε το Peru Libre στο Κογκρέσο, μόνο το 1/3 θα ανταποκριθεί στην ηγεσία του. Οι περισσότεροι έχουν τις δικές τους ατζέντες, που κυριαρχούνται από το ίδιο το Peru Libre και τον αρχηγό του Βλαντιμίρ Σερρόν, ενός ορθόδοξου μαρξισμού–λενινισμού με μικρές ρίζες στο σύγχρονο Περού. Με αυτόν τον τρόπο, θα έχει λίγη υποστήριξη από το Κογκρέσο για τις πρωτοβουλίες νομοθετικής και συνταγματικής αλλαγής. Ο Καστίγιο είναι ένας δάσκαλος αγροτικού σχολείου, χωρίς κομματικό μηχανισμό και συμβούλους που μπορούν να του επιτρέψουν να κατευθύνει με συνέπεια τις δημόσιες πολιτικές ενάντια στον υφιστάμενο γραφειοκρατικό μηχανισμό και τη νεοφιλελεύθερη τεχνοκρατία, που εδραιώνεται σε βασικά σημεία του κρατικού μηχανισμού. Με την υπόθεση ότι οι φτωχογειτονιές εκφράζονται διαφορετικά, σε μια πιθανή κυβέρνηση του Καστίγιο το πεδίο δράσης του θα έχει λίγη δυναμική από μόνο του. Αντίθετα, θα ασκηθεί μεγάλη πίεση εναντίον του από τις διαφορετικές μερίδες του κεφαλαίου, τα περιστασιακά πολιτικά κόμματα, τα ΜΜΕ και ακόμη από έναν λαϊκό τομέα που μαγεύεται από τις σειρήνες μιας φιλόδοξης κουλτούρας, που ο νεοφιλελευθερισμός γνωρίζει πως να την ριζώνει καλά στο Περού. Ο φουτζιμορισμός στηριζόταν πάντα πάνω της από την αρχή του. Συνεπώς, δεν είναι απαισιόδοξο να πούμε ότι μια ενδεχόμενη νίκη του Καστίγιο έχει μικρή πιθανότητα να προωθήσει μια διαρκή προοδευτική ατζέντα. Δείχνει την κρίση που βιώνει σήμερα το Περού, την εξάντληση λόγω της αποτυχημένης νεοφιλελεύθερης ανάπτυξης. Μπορεί να εκπροσωπεί, και πολύ καλά, εκείνους που εξαθλιώθηκαν, αποκλείστηκαν, και υπέστησαν διακρίσεις από αυτό το μοντέλο, αλλά η οικοδόμηση μιας σταθερής πολιτικής εναλλακτικής απαιτεί ιδεολογικές, πολιτικές και υλικές βάσεις, που ο Καστίγιο και το περιβάλλον του δεν έχουν.
Τι προοπτικές υπάρχουν για να ξεπεραστεί η κρίση που αντιμετωπίζει το Περού;
Από χειραφετητική σκοπιά, αξίζει να αναρωτηθούμε αν πρόκειται να ξεπεραστεί η τρέχουσα κρίση. Η υγειονομική κρίση σημαίνει για εμάς ανεπανόρθωτο θάνατο στην οικονομία, δυστυχία και αποκλεισμό. Ωστόσο, η τρέχουσα πολιτική κρίση σήμανε μια πόλωση που πρέπει να βαθμολογηθεί δεόντως, δεδομένου ότι το Περού σημαδεύτηκε ιστορικά τις τελευταίες δεκαετίες από την πολιτική μετριοπάθεια και τη λογική του «αυτόματου πιλότου». Η εμφάνιση αυτής της προτεινόμενης ρήξης που αντιμετωπίζει το διεθνικό κεφάλαιο, τον κρατικό συγκεντρωτισμό, τις εθνοτικές και ταξικές διακρίσεις, μάλλον συμβάλλει σε μια ευρύτερη αντιπαράθεση που μπορεί να οδηγήσει σε ριζοσπαστικές αριστερές επιλογές με έμφαση σε χειραφετητικά κίνητρα για διαφορετικούς κοινωνικούς τομείς. Σε αυτήν την πόλωση, η δεξιά πτέρυγα έχει το πάνω χέρι, είναι πιο συνεκτική και έχει τεράστιους υλικούς, θεσμικούς και ιδεολογικούς πόρους για να συγκρατήσει τη ρήξη. Ωστόσο, μετά από περισσότερα από 30 χρόνια χωρίς μια συνεπή αριστερή εναλλακτική λύση στη χώρα, μετά την κατάρρευση της Ενωμένης Αριστεράς στη δεκαετία του '80, η σημερινή περίσταση δίνει μια αφορμή για να ξαναφανούν σε πολλούς μακροχρόνιες σιωπηλές φιλοδοξίες. Όχι ότι ο Καστίγιο μπορεί να το κάνει αυτό με συνέπεια, αλλά τους εκπροσωπεί, παρά τον εαυτό του. Η Αριστερά στους δάσκαλους και τους αγρότες, που εκπροσωπεί ο Καστίγιο, είναι συντηρητική από πολλές απόψεις. Για παράδειγμα, δεν δέχεται τη φιλελεύθερη–προοδευτική ατζέντα του φεμινισμού, ωστόσο αναμένεται ότι, λόγω των χιλιάδων αναγκαστικών στειρώσεων του Φουτζιμόρι, οι περισσότερες φεμινίστριες στο Περού θα προτιμήσουν να ψηφίσουν τον αγρότη δάσκαλο, παρά την κόρη του δικτάτορα. Τέλος, παρόλο που δεν διαθέτει έναν υποστηρικτικό πολιτικό μηχανισμό, ίσως ο Καστίγιο στην εξουσία όχι μόνο να αφαιρέσει το πολιτικό–ιδεολογικό σενάριο υπέρ της χειραφέτησης, αλλά μπορεί επίσης να αναλάβει συμμετοχικές μορφές οργάνωσης μέσα και γύρω από τη δημόσια διοίκηση. Γι’ αυτό θα πρέπει να στοιχηματίσει σε εναλλακτικές πηγές εξουσίας από εκείνες της φιλελεύθερης δημοκρατίας, με την υποστήριξη ενός συγκεκριμένου επαγγελματικού κόσμου και της προοδευτικής ακαδημαϊκής κοινότητας, αλλά, πάνω απ’ όλα, να στηρίζεται σε ανανεωμένες μορφές λαϊκής αυτοοργάνωσης. Ένας δύσκολος ορίζοντας που μπορεί να επιτευχθεί, δεδομένων των αυταρχικών τάσεων του Peru Libre. Ωστόσο, σε αυτήν την εναλλακτική λύση μπορεί να σφυρηλατηθεί κάποια πιθανότητα αντίστασης, μια αντίσταση που παίρνει την ενεργή μορφή πάλης ενάντια στο διεθνικό κεφάλαιο, τον συγκεντρωτισμό, τον ρατσισμό και τον ταξικό χαρακτήρα των διάφορων μορφών αποκλεισμού, που για πρώτη φορά εδώ και δεκαετίες αμφισβητούνται μαζικά στο Περού.