Ο σύγχρονος σωματειακός αθλητισμός της Πάτρας χρονολογείται από το 1891, χρονιά ίδρυσης του «Παναχαϊκού Γυμναστικού Συνδέσμου», που απετέλεσε την «μήτρα» δημιουργίας άλλων συλλόγων και σε περιοχές όπως το Αίγιο («Στραβων»), το Μεσολόγγι («Παναιτωλικός»), ο Πύργος («Ίφιτος»). Οι αθλητικές εκδηλώσεις της περιόδου 1891–1900, αποτελούσαν κοσμικό γεγονός για τους Πατρινούς που πλήρωναν εισιτήριο για να τις παρακολουθήσουν!
Ο «Παναχαϊκός» που τον διοικούσαν εύποροι πολίτες, με κορυφαία προσωπικότητα τον γιατρό Χρήστο Κορύλλο, αποτέλεσε «κυψέλη» αθλητικής και πολιτιστικής δραστηριότητας. Εκτός από τμήματα στίβου (1891), κολύμβησης (1892), ποδηλασίας (1894), κωπηλασίας και γυμναστικής (1895), ποδοσφαίρου (1899) διέθετε και σημαντική μουσική μπάντα που μετείχε στην εκτέλεση του Ολυμπιακού Ύμνου στους Α’ Ολυμπιακούς Αγώνες του 1896.
Οι αθλητικές εγκαταστάσεις του Παναχαϊκού και της Γυμναστικής Εταιρείας, ήσαν υποτυπώδεις, για τα αγωνίσματα στίβου. Μικρό ποδηλατοδρόμιο υπήρχε στην περιοχή Γυρί, κάτω από τα Ψηλαλώνια. Οι εκδηλώσεις σκοποβολής του «Σκοπευτικού Συλλόγου», διεξάγονταν σε παλιές αποθήκες, διαμορφωμένες σε σκοπευτήριο. Στα σημερινά Δικαστήρια υπήρχε το «Δημοτικόν Γυμναστήριον» από τα 1877. Οι αγώνες κολύμβησης και Κωπηλασίας γίνονταν στο λιμάνι, ενώ στις βίλλες των άγγλων εμπόρων της σταφίδας υπήρχαν γήπεδα τέννις.
Σε αυτό το κοινωνικό περιβάλλον καλλιεργείται και ο γυναικείος αθλητισμός, με αγώνες γυμναστικής (1893) στο προαύλιο του Αρσακείου. Στα 1894 ο Παναχαϊκός δημιουργεί γυναικεία τμήματα γυμναστικής και ποδηλασίας και το 1895 τμήμα κωπηλασίας.
Στα 1894, η ρήξη στο Συμβούλιο του «Παναχαϊκού» οδηγεί στη δημιουργία της «Γυμναστικής Εταιρείας Πατρών». Αιτία, η πρόταση του προέδρου Κορύλλου, για συμμετοχή του στις εκδηλώσεις διαμαρτυρίας για το σταφιδικό ζήτημα. Ο ανταγωνισμός των δύο συλλόγων ήταν διαρκής, παρότι ανέδειξαν Ολυμπιονίκες το 1896 –Ανδριακόπουλος (1ος, αναρρίχιση επί κάλω), Πεπανός (2ος, κολύμβηση), Πετμεζάς (3ος, μονόζυγο), Χρηστόπουλος (3ος, πάλη)– στα 1923, κάτω και από την πίεση της πόλης, του τοπικού «Νεολόγου», αλλά και της Ολυμπιακής Επιτροπής, συγχωνεύθηκαν για να δημιουργήσουν την Παναχαϊκή.
Η Παναχαϊκή δραστηριοποιήθηκε κυρίως στο ποδόσφαιρο, αποτελώντας κι αυτή «μήτρα» δημιουργίας ποδοσφαιρικών συλλόγων όπως Αχιλλέας, Ηρακλής, Πατρέας, Ερμής (μετά Ολυμπιακός Πατρών), αλλά και συλλόγων στίβου, ποδηλασίας, κολύμβησης, ενώ από τον «Λευκό Αστέρα» προέκυψαν η Θύελλα, ΑΕΚ και Άρης.
Το ποδόσφαιρο στην Πάτρα είχαν εισαγάγει οι Άγγλοι της πατρινής παροικίας (1889) που ασχολούνταν με το εμπόριο της σταφίδας, αλλά γρήγορα το «αγκάλιασαν» και οι νέοι της πόλης.
Ο ερχομός των προσφύγων στην Πάτρα, μετά το 1922, σηματοδοτεί την άνοδο του ποδοσφαίρου, με δημιουργία συλλόγων και ποδοσφαιρικών γηπέδων, όπως αυτό των Προσφυγικών (του Ολυμπιακού) και το γήπεδο Τασσόπουλου (πρώτο γήπεδο της Παναχαϊκής).
Στίβο με καρβουνίδι απέκτησε η Πάτρα, με την κατασκευή του γηπέδου Παναχαϊκής στην περιοχή Αγυιά, ενώ στίβος με ελαστικό τάπητα δημιουργήθηκε στην μεταπολίτευση, στο Εθνικό Στάδιο, που για τις ανάγκες των Ολυμπιακών Αγώνων του 2004 ανακατασκευάστηκε και μετονομάσθηκε σε Παμπελοποννησιακό (μια υπόσχεση που είχε δοθεί στην Πάτρα από το 1902!).
Τα ανοιχτά γήπεδα της Ολυμπιάδας και της ΕΑΠ έγιναν κλειστά, ενώ ιδιόκτητο κλειστό απέκτησε ο Απόλλωνας και παράλληλα δημιουργήθηκε νέο κλειστό γήπεδο στα Μποζαϊτικα («Τόφαλος») και κολυμβητήριο στο Κουκούλι («Πεπανός»).
Οι αθλητές της Πάτρας ήταν πολιτικοποιημένοι και αρκετοί από αυτούς υπέστησαν διώξεις σε περιόδους πολιτικών ταραχών, όπως ο καπετάν Νικήτας (Νίκος Πολυκράτης του Ολυμπιακού Πατρών) του ΕΛΑΣ, που δολοφονήθηκε το 1949, ο Νίκος Σταυρουλόπουλος (στίβος, βόλλεϊ, Παναχαϊκή), που σκοτώθηκε στον εμφύλιο και ο Γιάννης Μαντζούτσος (στίβος, Παναχαϊκή), που δολοφονήθηκε στην Ασφάλεια, ενώ δικαζόταν στο στρατοδικείο!
Στη διάρκεια της Χούντας, η επέμβαση του Ασλανίδη οδήγησε σε συγχώνευση τα σωματεία Θύελλα, Ολυμπιακό Πατρών, Πατραϊκό, Αστέρα, Ηρακλή και Προοδευτική για να δημιουργηθεί ο ΑΠΣ Πάτραι. Την ίδια περίοδο στέλνονται εξορία στην Γυάρο ο παράγοντας της ΕΠΣ Αχαϊας Γ. Σπυρούλιας και ο διαιτητής Μ. Φιλιππίδης.
Από τη Μεταπολίτευση κι έπειτα, ο πατραϊκός αθλητισμός παρουσιάζει εξάρσεις και υφέσεις, ακολουθώντας τις εξελίξεις, την επαγγελματοποίηση του ποδοσφαίρου (ν. 879/79) κι έπειτα του μπάσκετ και του βόλλεϊ και των άλλων αθλημάτων, ενώ αργά αλλά σταθερά και ενόψει του 2004, όλες οι αθλητικές δραστηριότητες προσανατολίζονται στον στόχο των Ολυμπιακών Αγώνων.
