Άντον Τσέχοφ «Διηγήματα και νουβέλες», μετάφραση: Αλεξάνδρα Ιωαννίδου, εκδόσεις Ψυχογιός, 2019
Πώς να υποδεχθούμε στον αιώνα μας έναν συγγραφέα, που πέθανε στις αρχές του προηγούμενου, αφήνοντας εκατοντάδες ιστορίες και μερικά πολύ σημαντικά θεατρικά έργα; Η απάντηση στο ρητορικό ερώτημα είναι ορατή μόλις αρχίσεις και διαβάζεις τις ιστορίες του Τσέχοφ. Με επίκεντρο τον άνθρωπο και τις πολυσχιδείς εκφάνσεις της συμπεριφοράς του, ο Τσέχοφ κατέγραψε έναν αχανή, σαν τη χώρα του, ανθρωποκεντρικό χάρτη. Την ώρα που πέθαιναν οι μεγάλοι Ρώσοι μυθιστοριογράφοι, ο Γκόγκολ, ο Ντοστογιέφσκι, ο Τουργκένιεφ και ο Τολστόι, εκείνος συμπύκνωνε τις μεγάλες ρεαλιστικές αφηγήσεις σε μικρότερες φόρμες.
Πεθαίνοντας το 1904, σε ηλικία μόλις 44 ετών, είχε προλάβει να διαγνώσει, με την ιδιότητα του γιατρού και του συγγραφέα, εκατοντάδες παθήσεις και παθήματα του λαού και της πατρίδας του. Χωρίς ακραίες πολιτικές αναφορές, καθώς έπρεπε να στέκεται απέναντι σε μια λογοκρισία που δεν εξέλειψε ποτέ, τα γραπτά του παραμένουν κριτικά, αφού έπρεπε να φαίνονται απολιτικά αλλά να παρεμβαίνουν στην κοινωνική πραγματικότητα. Η ουσία της ζωής και της σκέψης ήταν γι’ αυτόν οι άνθρωποι. Αυτή η ήρεμη, υποβόσκουσα, αντίσταση τον κατέστησε κατ’ εξοχήν εκπρόσωπο της ταπεινής τάξης του αλλά και όλων των άλλων με τις οποίες έπρεπε να συνδιαλέγεται είτε ως γιατρός είτε ως συγγραφέας.
Γεννήθηκε το 1860 στο Ταγκανρόγκ και φοίτησε στην Ιατρική στη Μόσχα. Ήδη από τα είκοσι δημοσίευσε σύντομα διηγήματα για βιοποριστικούς λόγους τα οποία άρχισαν να διαβάζονται γιατί ήταν εξόχως διασκεδαστικά και διεισδυτικά – τι πιο ιδανικό! Οι μικρές ιστορίες οδήγησαν σε μεγαλύτερες, αλλά ποτέ δεν αναπτύχθηκαν σε μυθιστόρημα, έγραψε εκτενείς νουβέλες και διηγήματα και τα περίφημα θεατρικά έργα για τα οποία έγινε περισσότερο γνωστός, αδίκως βέβαια. Όπως κάποια πεζά του Μπόρχες, που δεν ξεχωρίζουν σε μυθοπλαστικά και μη, έτσι και τα δικά του θεατρικά μοιάζουν με διαλογικά διηγήματα ενώ κάποια διηγήματα, με παρατεταμένους διαλόγους, παραπέμπουν σε θεατρικές σκηνές.
Περιεκτική εκδοτική πρόταση
Η παρούσα συλλογή, «Διηγήματα και νουβέλες», κυκλοφόρησε για πρώτη φορά το 1974 στην Ρωσία. Η ελληνική έκδοση περιλαμβάνει: την εισαγωγή του Ηλία Μαγκλίνη για τη σειρά «Τα κλασικά» των εκδόσεων Ψυχογιός, τον πρόλογο με τίτλο «Αντόν Τσέχοφ, Μια δημιουργική πορεία» της έμπειρης μεταφράστριας από τα ρωσικά Αλεξάνδρας Ιωαννίδου, δέκα πέντε επιλεγμένα διηγήματα που καλύπτουν όλη τη συγγραφική του ζωή (1880-1899), ένα χρονολόγιο για την ελληνική έκδοση και ένα επίμετρο, το «Δοκίμιο για τον Τσέχοφ» του Τόμας Μαν (1954), στο οποίο αποθεώνει τον διηγηματογράφο. Μια περιεκτική εκδοτική πρόταση, εφαλτήριο για να προχωρήσει ο αναγνώστης σε άλλα διηγήματα. Κυκλοφορούν πολλές εκδόσεις στα ελληνικά, δεκαετίες τώρα, ο Τσέχοφ ήταν ανέκαθεν δημοφιλής αλλά το πλήρες έργο του παραμένει δύσκολο να συγκεντρωθεί, ενώ τα πιο δημοφιλή του διηγήματα κυκλοφορούν σε διαφορετικές εκδόσεις.
Η συλλογή ξεκινάει με τα πρώτα του, μικρά διηγήματα, μιας-δύο σελίδων για να φτάσει στα τρία μεγαλύτερα και τα πιο γνωστά: «Ο θάλαμος αρ.6», «Ο μαύρος μοναχός», «Η κυρία με το σκυλάκι». Θεματολογικά δεν διακρίνουμε μεγάλες μεταπτώσεις. Πάντα οι ταπεινοί και καταπιεσμένοι άνθρωποι, ο θίασος της εξουσίας με τη βία και τις κατάφωρες αδικίες, η εξαθλιωμένη Ρωσία της εποχής του.
Μορφολογικά διακρίνουμε την εξέλιξή του μέχρι τις πιο ολοκληρωμένες αφηγήσεις, χωρίς ποτέ να χάνει την ψυχαγωγική του διάσταση (γιατί, αν αγαπάς τον Άνθρωπο, τον προσεγγίζεις με καρδιά και χιούμορ) ενώ ορισμένες τεχνικές φέρνουν σε αμηχανία τους μετα-μεταμοντερνιστές του καιρού μας. Κατάλογοι, ημερολόγια, ορισμοί, αφηγήσεις με «κενά», ήρεμες αφηγήσεις που ανατρέπονται στο τέλος, ιστορίες με ανοιχτό τέλος, βραδυφλεγείς εξελίξεις όπου υποβόσκει μια σαρκαστική διάθεση. Ενδιάμεσα, στις ιστορίες, ξεπηδάνε και στιγμές της Ιστορίας, χωρίς όμως επιβαρυντικές αναφορές. Έκδηλη η «τσεχοφική» ατμόσφαιρα, ένας χαρακτηρισμός έπαινος για τους νεότερους, απανταχού στη γη, διηγηματογράφους.
Την απώλεια παρά τον συμβιβασμό
Από τη συλλογή ξεχωρίζουμε το διήγημα «Θάλαμος αρ.6» (1892). Γράφτηκε στο κτήμα του στο Μελίχοβο όπου, εκτός από το γράψιμο, βοηθούσε εντατικά ως γιατρός στην επιδημία χολέρας που έπληξε τα χωριά της περιοχής. Ένα σημαδιακό κείμενο που διαδραματίζεται στο παράρτημα ενός παρακμιακού νοσοκομείου, όπου βρίσκονται πέντε ψυχικά διαταραγμένοι ασθενείς. Η συνάντηση του γιατρού Αντρέι Γεφίμιτς, ενός τίμιου και οργανωτικού ανθρώπου, με τον «παράφρονα» Γκρόμοφ είναι καθοριστική για τη ζωή του «λογικού» Γεφίμιτς.
Μέσα από τις συζητήσεις τους για τη ζωή, την αθανασία, τον ανθρώπινο πόνο, την πλήξη, τη γνώση και το Κακό, με αναφορές στον Διογένη και στους στωικούς, με διαλόγους σωκρατικής εκμαίευσης και ειρωνείας αλλά και παρανόησης, ο γιατρός αλλάζει σκοπιά και συμπεριφορά. Αναζητά τη φιλία του Γκρόμοφ. Ο περίγυρος και οι ελάχιστοι φίλοι τον παρεξηγούν που συχνάζει στον θάλαμο αρ.6, δεν είναι εκεί η θέση του, ενώ οι μεθοδευμένες ενέργειες των «λογικών» οδηγούν τον Γεφίμιτς σε παραίτηση από τη δουλειά του και οριστικά στον θάλαμο 6. Εκεί σβήνει, χωρίς αντίδραση, αποδεχόμενος τη μοίρα του, τη θνητότητα, το παράλογο των εκτός και τη λογική των εντός θαλάμου.
Απλότητα και ειλικρίνεια στη γραφή
«Το ίδιο μου κάνει» είναι η απάντηση και η σκέψη του Γεφίμιτς σ’ όλα αυτά, ανάλογη με το «θα προτιμούσα όχι» του «Μπάρτλμπυ, του γραφέα» της Ουόλ Στριτ, στην κορυφαία ιστορία του Χέρμαν Μέλβιλ (1853), και προοιωνίζεται τον αφανισμό του Γκρέγκορι Σάμσα στην οριακή «Μεταμόρφωση» του Κάφκα (1912). Προάγγελοι και άγγελοι του μοντερνισμού οι τρεις συγγραφείς, χτίζουν τους πιο εμβληματικούς ήρωες της σύγχρονης λογοτεχνίας που επιλέγουν την απώλεια παρά τον συμβιβασμό, τον εξοστρακισμό παρά την ενσωμάτωση στο σύστημα.
Ο Αντρέι Γεφίμιτς είναι ένας ακόμη από τους μεγάλους αποκλεισμένους της λογοτεχνίας και το διήγημα «Θάλαμος αρ.6» παραμένει μια αξεπέραστη καταγραφή της εξόντωσης κάθε ετερόκλητου και αμφισβητία, το καλύτερο ίσως διήγημα του Άντον Τσέχοφ. Ο Λένιν διαβάζοντας την ιστορία αυτή, είπε: «Ένιωσα κυριολεκτικά τρόμο, δεν μπορούσα να μείνω άλλο στο δωμάτιό μου» (Επίμετρο, σ.330).
Ο Βλαντίμιρ Ναμπόκοφ στα «Μαθήματα για τη ρωσική λογοτεχνία» (εκδ. Πατάκη) μιλάει ένθερμα για τον Τσέχοφ, αποδυναμώνοντας ακόμη και τον Ντοστογιέφσκι, ενώ πρόσφατα ο Τζορτζ Σόντερς στο «A swim in a pond in the rain: in which four Russians give a Master Class on Writing, Reading, and Life» (2021) παραδίδει μαθήματα δημιουργικής γραφής και ανάγνωσης στο αγγλόφωνο κοινό με Ρώσους συγγραφείς δείχνοντας την αδυναμία του για τον Τσέχοφ.
Η δύναμη του Τσέχοφ είναι η απλότητα και η ειλικρίνεια της γραφής του, η αγάπη του για την κοινωνία και την ανθρώπινη ψυχή. Το έργο του παραμένει ελπίδα και παρηγοριά σε έναν αναστατωμένο και διεφθαρμένο κόσμο. Με τον καιρό, και με την επικράτηση του αντιαφηγηματικού θεάτρου, τα πεζά του Τσέχοφ θα λάμπουν στην απέραντη σκηνή του κόσμου.