«Ανθολογία κλασικής ιαπωνικής ποίησης – Από το 700 έως τις αρχές του εικοστού αιώνα», προλεγόμενα, μετάφραση: Γιάννης Λειβαδάς, εκδόσεις Μέδουσα, 2021
Η ιαπωνική λογοτεχνία –η οποία γίνεται ολοένα και πιο δημοφιλής στον δυτικό κόσμο– έχει πολυδιάσπαρτες και ετερόκλητες καταβολές που χάνονται στα βάθη των αιώνων. Η αρχική της διαμόρφωση βασίζεται σε ιστορίες και θρύλους που εντοπίζονται σε παλαιότατα κείμενα, ενώ ένα μέρος αυτού του υλικού κληροδοτήθηκε από γενιά σε γενιά, με ένα περιεχόμενο ποικίλο, προερχόμενο συχνά από θρησκευτικά θέματα.
Η άλλη σημαντική πηγή που συνέβαλε στην μετεξέλιξή της είναι η ποίηση και τα σκοτεινά νοήματα των παραδοσιακών στίχων με την κατάφορα υποβλητική τους δύναμη. Ένα πρώιμο έργο που αναδεικνύει ευκρινώς την πολυδαίδαλη καταγωγή της ιαπωνικής λογοτεχνίας είναι το «Κοίλο Δέντρο», μία σύνθεση του δεκάτου αιώνα που βασίζεται τόσο στις παράξενες αφηγήσεις όσο και στις ποιητικές ιστορίες.
Το πρώτο μέρος αφηγείται τις περιπέτειες ενός μουσικού που ταξιδεύει σε μακρινές χώρες αναζητώντας κάποιο μαγικό ξύλο για να κατασκευάζει αυλούς. Το δεύτερο μέρος του αναφέρεται σε μια πριγκίπισσα και τους μνηστήρες της με έναν τρόπο αρκετά πιο ρεαλιστικό. Το έργο αυτό αποτελεί το σύμμεικτο είδος που έπρεπε να προϋπάρξει του σπουδαιότερου –για πολλούς– μυθιστορήματος της Χώρας του Ανατέλλοντος Ηλίου.
Αδυσώπητος χρόνος
Ο λόγος για την «Ιστορία του Γκέντζι» που γράφτηκε γύρω στο 1000 μ.Χ., η δομή της οποίας δεν εναρμονίζεται καθόλου με τις αντιλήψεις -ας πούμε- του Δυτικού Κανόνα, αλλά θυμίζει περισσότερο τους περίφημους οριζόντιους κυλίνδρους της ιαπωνικής ζωγραφικής: Οι συνθέσεις των κυλίνδρων αυτών αρχίζουν συχνά με λίγα μόνο πρόσωπα, αναπτύσσονται βαθμιαία σε σκηνές περίπλοκες και συναρπαστικές για να επιστρέψουν πάλι σε ένα μικρό αριθμό ατόμων, σε ένα άλογο και τέλος, κάπου μέσα στην ομίχλη, στη μοναχική μορφή ενός στρατιώτη.
Η εντύπωση που προκαλεί αυτό το έργο είναι μία γενικευμένη αίσθηση θλίψης που προέρχεται –ως επί το πλείστον– από την εμμονή του στην αδυσώπητη ροή του χρόνου. Το μόνο δυτικό έργο που μοιάζει με αυτό το αρχετυπικό ιαπωνικό επίτευγμα είναι η «Αναζήτηση του χαμένου χρόνου» του Μαρσέλ Προυστ: Υπάρχουν εκπληκτικές αναλογίες τεχνικής ανάμεσα στα δύο έργα, όπως η συμπτωματική αναφορά σε πρόσωπα και γεγονότα των οποίων η σημασία ολοκληρώνεται αργότερα, σαν μια μουσική συμφωνία.
Μέσα από τη δυστυχία και τον θάνατο
H καταιγιστική επίδραση της ιδιότυπης τεχνικής της «Iστορίας του Γκέντζι» φαίνεται στα περισσότερα από τα κομψοτεχνήματα του Tανιζάκι (1886-1965), του σημαντικότερου –για πολλούς– σύγχρονου Iάπωνα συγγραφέα. Aυτό που εντυπωσιάζει στον Tανιζάκι είναι ότι θυσιάζει συνειδητά όλες τις δραματικές δυνατότητες επιλέγοντας μία φωτογραφική και, ως εκ τούτου, απόλυτη «οπτική» προσέγγιση συναιρώντας την τέχνη του μυθιστορήματος με την ποίηση – κάτι ιδιαίτερα συνηθισμένο στην ιαπωνική λογοτεχνία.
Στον «Tροχό της τύχης» (1928), για παράδειγμα, ο συγγραφέας εστιάζει στη σεξουαλική υποδούλωση. Eδώ, ωστόσο, το ενδιαφέρον δεν βρίσκεται στην πρόκληση της διαστροφής των αισθήσεων, αλλά στο εξυπονοούμενο εσωτερικό κενό στο οποίο ανιχνεύονται δυτικές επιρροές: O άνθρωπος, στραμμένος και κλεισμένος στον εαυτό του είναι καταδικασμένος στη δυστυχία και τον θάνατο. Αλλά η ποίηση είναι μέσα στο έργο παρούσα δημιουργώντας μία αφήγηση διαφορετική από αυτήν που είχε συνηθίσει ο δυτικός αναγνώστης.
Σε αυτήν την ασυνήθιστη, πολυσύνθετη και συχνά ακατανόητη –για τις δικές μας συνήθειες– αφηγηματική παράδοση εντάσσεται και το «Oμορφιά και θλίψη» του Γιασουνάρι Kαουαμπάτα, του πρώτου Iάπωνα που τιμήθηκε -το 1968- με Nόμπελ Λογοτεχνίας, μέσα από μία αφήγηση που συχνά θυμίζει τις ιδιαιτερότητες της ιαπωνικής λογοτεχνίας που είναι έντονα εμποτισμένη από τη βαθιά ποιητική παράδοση της χώρας αυτής.
Υπαινικτική ποίηση
Η κλασική ιαπωνική ποίηση είναι ένα αντικείμενο πολυσχιδές. Για την καλύτερη δυνατή κατανόησή της θα χρειαστεί κανείς να εξοικειωθεί με τη λαϊκή προφορική παράδοση της Ιαπωνίας, τις θρησκευτικές αντιλήψεις και τα εθιμικά χαρακτηριστικά της. Είναι ένα πολυμορφικό λογοτεχνικό σύστημα, το οποίο αποτελείται από πέντε βασικούς τύπους: το χάικου (τρίστιχο), το χάιμπουν (πεζοποίηση), το τάνκα (πεντάστιχο ως δωδεκάστιχο λυρικό ποίημα), το ρένγκα (αλυσιδωτή ποίηση που αποτέλεσε τη βάση του χάικου) και το σένριου (Σατιρικό ή ανεκδοτολογικό τρίστιχο).
Η συγκεκριμένη ανθολογία –σε εξαιρετική εισαγωγή και μετάφραση του Γιάννη Λειβαδά– παρουσιάζει και τους πέντε αυτούς τύπους της ιαπωνικής ποίησης, όπως έχουν καταγραφεί και αξιολογηθεί εδώ και δεκαετίες από τους ιάπωνες ειδήμονες και τους πιο έγκυρους μελετητές και μεταφραστές του δυτικού κόσμου.
Αλλά, εάν υπάρχει κάτι από την ιαπωνική ποίηση που επηρέασε ποικιλοτρόπως την δυτική ποίηση του εικοστού αιώνα είναι το χάικου, αυτό το τρίστιχο ποίημα με τη μικροσκοπική μορφή, το οποίο δεν μπορεί να κάνει τίποτε περισσότερο από το να υπαινίσσεται. Η τελειότητα την οποία αναζητά, έγκειται ακριβώς στη δυνατότητά του να υπαινίσσεται όσο το δυνατόν περισσότερο.
Το σημαντικότερο χαρακτηριστικό του ποιήματος χάικου είναι ότι αφήνει στον ίδιο τον αναγνώστη να συμπληρώσει την έννοια του ποιήματος. Δεν είναι αυτοδύναμο, αλλά ταυτόχρονα υπαινικτικό και ιμπρεσιονιστικό. Κάθε αναγνώστης ερμηνεύει το ποίημα χάικου για τον εαυτό του, ανταποκρίνεται με τον δικό του τρόπο. Αυτό εξηγεί το γιατί εντυπωσίασε και ενέπνευσε κορυφαίους ποιητές του δυτικού ημισφαιρίου, κατά τον προηγούμενο αιώνα.
Μόνο με το ένστικτο
Στο χάικου, όπως επισημαίνει ο Γιάννης Λειβαδάς, το διανοητικό στοιχείο είναι τόσο απόλυτα συγχωνευμένο με το διαισθητικό, που καμία πιθανή ανάλυση δεν θα μπορούσε να το διαχωρίσει. Και ο αναγνώστης μπορεί να το καταλάβει και να το απολαύσει δίχως την παραμικρή προσπάθεια, μόνο με το ένστικτο. Όπως δηλαδή, συμβαίνει με το απολύτως παιγνιώδες: «Ανοιξιάτικη βροχή - / το κοριτσάκι μαθαίνει / χορό τη γάτα». Ή με το ιδιαζόντως μελαγχολικό: «Παντού φύλλα / αιωρούμενα : / τέλος φθινοπώρου» ή με το απλώς υπέροχο, ατόφιας ομορφιάς: «Το πεσμένο άνθος / γυρίζει στο κλαδί! / Ήταν πεταλούδα».
Με άλλα λόγια, η παρούσα έκδοση είναι μια συλλογή από άνθη, μία σειρά από μικρά λουλούδια, με λεπτές μυρωδιές και έντονα χρώματα. Πρόκειται για μία ανθολογία που την συνθέτουν ποιητικά κομψοτεχνήματα -όλα δανεισμένα από την μακρά ιαπωνική ποιητική παράδοση- η οποία εξακολουθεί να εκπλήσσει, να γοητεύει και να αποκαλύπτεται μέσα από τα πλέον απρόσμενα και παράξενα μυστικά της...