Guy Hermet «Ιστορία των εθνών και του εθνικισμού στην Ευρώπη», μετάφραση: Αλεξάνδρα Νεστοροπούλου, επιστημονική επιμέλεια: Λάμπρος Φλιτούρης, εκδόσεις Πεδίο, 2020
«Αδιάλλακτοι καντιανοί… κραδαίνοντας σπαθιά και τσεκούρια θα ξεριζώσουν τα θεμέλια της ευρωπαϊκής μας ζωής προκειμένου να αφανίσουν τις ρίζες του παρελθόντος… οπλισμένοι φιχτιανοί θα εμφανιστούν», που δεν τους αναχαιτίζει ούτε ο φόβος ούτε η απληστία, σαν εκείνους «τους πρώτους χριστιανούς που δεν τους λυγίζουν τα βασανιστήρια ούτε οι απολαύσεις», προειδοποιούσε ο σπουδαίος Γεμανοεβραίος ρομαντικός κι αντιρομαντικός ταυτόχρονα ποιητής και στοχαστής Ερρίκος Χάινε τους Γάλλους για τον κίνδυνο που διέτρεχαν από τους άσπονδους γείτονές τους, Γερμανούς. Αν εκτός από τους οπαδούς του Καντ και του Φίχτε πρόσθετε και εκείνους του Χέρντερ και του Γάλλου Ρενάν θα είχαμε συγκεντρωμένους όλους τους φιλόσοφους και θεωρητικούς του εθνικισμού.
Οι ιδέες γύρω από την έννοια έθνος είναι πληθυντικού αριθμού μετά τη Γαλλική Επανάσταση και αφότου άναψαν τα φώτα του Διαφωτισμού στην Ευρώπη. Κάποιες από αυτές είναι αδιάφορες για τις κοινωνίες για τις οποίες ενδιαφέρονται, όπως ότι το έθνος είναι «ένα απλό θεσμικό και νομικό πλαίσιο» [Σεγιές].
Οι Ιακωβίνοι επιθυμούν να οικοδομήσουν ένα έθνος οικουμενικό, μια πατρίδα ελευθερίας στην οποία οι άνθρωποι θα σκέφτονται μόνο το δημόσιο συμφέρον κι όχι τον εαυτό τους. Άποψη τρομακτική κατά τον Γκυ Ερμέ που του θυμίζει τον Ρουσσώ ο οποίος δείχνει με το δάχτυλο τους «κοσμοπολίτες» που δικαιολογούν την αγάπη τους για την πατρίδα με την υποτιθέμενη αγάπη τους για την ανθρωπότητα, δημιουργώντας έτσι ένα άλλοθι «για να μην αγαπούν κανέναν».
Ο Χέρντερ και ο Φίχτε στη συνέχεια ισχυρίζονται πως το Κράτος δεν ενσαρκώνει το έθνος, αλλά η κοινωνία είναι εκείνη που κατέχει τη νομιμοποίηση να «νομοθετήσει» αποκτώντας ένα Κράτος όπως το επιθυμεί.
Ο Γιόχαν Γκόντφριντ Χέρντερ (1744-1803), Πρώσος γλωσσολόγος ταπεινής καταγωγής που απεχθανόταν τον αλαζονικό κοσμοπολιτισμό των Γάλλων, πίστευε πως «η κοινωνία είναι η φυσική κατάσταση του ανθρώπου και επίσης ενός έθνους που έχει έναν διακριτό χαρακτήρα που μπορεί να τον διατηρήσει κατά τη διάρκεια των αιώνων. (...) Το έθνος είναι τόσο ένα φυσικό φυτό όσο και μία οικογένεια. (...) Η Θεία Πρόνοια χώρισε με θαυμαστό τρόπο τα έθνη, όχι μόνο με τα δάση και τα βουνά αλλά κυρίως με τις γλώσσες, τις προτιμήσεις, τους χαρακτήρες, έτσι ώστε το έργο του δεσποτισμού έγινε δυσκολότερο και τα τέσσερα μέρη του πλανήτη δεν θα γίνουν λεία ενός μόνο αφέντη». Αυτό το «φυσικό» έθνος ταυτίζεται με τη γλώσσα, η οποία ρυθμίζει και τα έθιμά του, υπερισχύοντας του Κράτους όπως και των τεχνητών μοντέλων διακυβέρνησης. Ο Χέρντερ υπεραμύνεται της ανωτερότητας της κοινωνικής τάξης έναντι της πολιτικής. Επομένως το Κράτος αμφισβητείται. Οι λαοί είναι ανάγκη να ελευθερωθούν για να σχηματίσουν πραγματικά κοινωνικά σύνολα. Αυτό, τηρουμένων αναλογιών και εποχής, θυμίζει το «τρομαχτικό όραμα» των Ιακωβίνων. Όμως στη συνέχεια αυτή η κοινωφελής θεωρία του Χέρντερ στραβώνει διότι ο ίδιος αρχίζει να πιστεύει στη γενετική ανωτερότητα κάποιων ομάδων έναντι άλλων και επίσης, φθάνοντας στο πεδίο των συρράξεων, προσβλέπει στον ζωτικό χώρο που από τη φύση του ο λαός του είναι προικισμένος να διεκδικήσει, οδηγώντας κατευθείαν στη ναζιστική προοπτική. Έτσι, ενώ όλα άρχισαν καλά και για τον Χέρντερ και τον εθνικισμό του, δεν συνεχίστηκαν με τον ίδιο τρόπο.
Ο Ερνέστ Ρενάν (1823-1892), επίσης γλωσσολόγος ειδικός στις σημιτικές γλώσσες, βάσισε τη δική του θεωρία, απέναντι σ' αυτήν του Χέρντερ, πάνω στο πρόβλημα της διεκδικούμενης από Γερμανούς και Γάλλους περιοχή της Αλσατίας και της Λωραίνης, που είναι δίγλωσση και έχει δύο διαφορετικές πολιτισμικές παραδόσεις. Δεν τον έπειθε ούτε η ιδέα της ισότητας ούτε αυτή του δημοκρατικού ιδεώδους. Πίστευε περισσότερο στον αγνωστικισμό όντας ένας συντηρητικός θετικιστής, πιστός μέχρι το 1870 στο έθνος που σφυρηλατείται από τη δυναστική νομιμότητα και όχι από αυτήν που θεμελιώνεται στη λαϊκή κυριαρχία που κήρυξε η Γαλλική Επανάσταση. Και παρά την ειδίκευσή του υποκύπτει στον αντισημιτισμό, αλλά και στην υπεράσπιση και την αναγνώριση της υπεροχής της άριας φυλής. Ο Ρενάν είναι ρατσιστής και οι απόψεις του βρίθουν από ψευδοεπιστημονικές βεβαιότητες.
Παρότι ο κόσμος είχε αλλάξει, η Γαλλική Επανάσταση τον είχε γυρίσει ανάποδα, ο Διαφωτισμός λειτουργούσε, η βιομηχανική επανάσταση αντικαθιστούσε την αγροτική οικονομία, οι θεωρητικοί δεν ήταν σε θέση να ενσωματώσουν στη σκέψη τους αυτές τις κεφαλαιώδεις ανατροπές.
Τι υπήρχε όμως πριν απ’ τον εθνικισμό; Οι μικρές κοινότητες, αγροτικές επί το πλείστον που δήλωναν στα χρόνια του μεσαίωνα την υποταγή τους στον ηγεμόνα, είτε ήταν μονάρχης είτε φεουδάρχης. Για να ποτιστεί το πνεύμα των υπηκόων έπρεπε πρώτα να καλλιεργηθεί. Αλλά το Κράτος φοβόταν να αναλάβει μια τέτοια πρωτοβουλία που σίγουρα θα οδηγούσε σε ξεσηκωμούς και εξεγέρσεις. Έτσι τον ρόλο του εκπαιδευτή των αναλφάβητων και άξεστων υπηκόων ανέλαβαν μετά τη Μεταρρύθμιση, οι δύο χριστιανικές Εκκλησίες, η Προτεσταντική και η Καθολική, με σκοπό να προσηλυτίσουν πιστούς.
Τα έθνη δημιουργήθηκαν μετά τον θάνατο των βασιλιάδων. Αλλά οι θεωρητικοί διαφωνούσαν. Ο Καντ πρότεινε το έλλογο Κράτος, καταδικαστέο από τον Χέρντερ, ενώ ο Χέγκελ το θεοποιούσε θέλοντας η κοινωνία να υποταχθεί σ' αυτό.
Οι όροι εθνικισμός, εθνικότητα (περιγράφει την εθνική συνείδηση), πατριωτική αφοσίωση, σωβινισμός, ιθαγένεια, είναι αντικείμενο πολλαπλών και αλληλοσυγκρουόμενων θεωριών. «Οι θεωρίες του έθνους μοιάζουν να βρίσκονται μπροστά σε μια πεποίθηση που τυφλώνει, σε μια βεβαιότητα που εξατμίζεται».
Ο κοινωνιολόγος Εντγκάρ Μορέν βλέπει ένα ολοκληρωμένο έθνος-κράτος ως οντότητα που είναι ταυτόχρονα εδαφική, πολιτική, κοινωνική, πολιτιστική, ιστορική, μυθική και θρησκευτική.
Ο εθνικισμός έφτασε στο απόγειό του το 1914, με τον Μπερξόν να αντιτάσσει τη «γαλλική ψυχή» στον γερμανικό μανιχαϊσμό, τον Τόμας Μαν να διακηρύσσει πως είναι απαραίτητη η νίκη επί των Γάλλων και του πολιτισμού τους.
Ακόμη και ο Στάλιν για να κερδίσει τον Πόλεμο αποκατέστησε όλες τις μεγάλες μορφές της Ρωσίας των Τσάρων. Μετά άρχισε η πτώση, με την κατάρρευση όσων αυτοκρατοριών είχαν απομείνει, και τους δύο μεγάλους πολέμους που δημιούργησαν εκτός από νεκρούς, νέους συσχετισμούς, νέα δεδομένα.
Έτσι, μέσα σ’ αυτόν τον κυκεώνα των αντιθέσεων, όπου ας πούμε πως δεν μπορούμε «να προβλέψουμε τη μελλοντική πορεία της ιστορίας» και την «ανοιχτή κοινωνία» στην οποία προσβλέπει ο Καρλ Πόπερ, ίσως υπάρχει ένας φεγγίτης που δίνει διέξοδο σε μια πιο ορθολογιστική τοποθέτηση του εθνικισμού και των παραμέτρων του και των συνεπειών που επιφέρουν.
Σαρκάζοντας ο Ντενί ντε Ρουζμόν λέει: «εθνικιστής είναι ένας άνθρωπος που πάσχει από τον νοσηρό φόβο μήπως χάσει μια μαγική δύναμη που δεν υπάρχει».