Μιλώντας με την Μαριστέλλα Σβάμπα, καθηγήτρια Κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο της Λα Πλάτα και μια από τις σημαντικότερες φωνές της αριστερής διανόησης στην Αργεντινή, για τις εξελίξεις στην Λατινική Αμερική, κοινή είναι η διαπίστωση ότι η απόρριψη του νεοφιλελευθερισμού δεν οδηγεί απαραίτητα σε προοδευτικές μετατοπίσεις. Παράλληλα, ότι η Αριστερά δεν μπορεί να σκέφτεται από την άποψη του κράτους και με βάση την υπεράσπιση του έθνους και τον κεντρικό ρόλο του ηγέτη, αλλά ότι χρειάζεται να εμπλουτίσει το πρόγραμμά της και τις δράσεις της με τις νέες χειραφετητικές πρακτικές και την ποικιλομορφία των κοινωνικών αγώνων.
.jpg)
Πόσο αισιόδοξοι μπορούμε να είμαστε από το γεγονός ότι ο νεοφιλελευθερισμός φαίνεται πως αδυνατεί πλέον να γεννήσει ελπίδες και προσδοκίες στους λαούς της Λατινικής Αμερικής;
Η εμπειρία μας στην Λατινική Αμερική με τον νεοφιλελευθερισμό είναι μακρόχρονη και οι λαοί γνωρίζουν ότι σχετίζεται με την αύξηση των ανισοτήτων και της οικονομικής συγκέντρωσης, την απώλεια θέσεων εργασίας και την απόσυρση του κράτους. Αλλά δεν είμαι και τόσο αισιόδοξη, δεδομένου ότι η απόρριψη του νεοφιλελευθερισμού δεν σημαίνει και την απόρριψη των κοινωνικά άδικων προτάσεων. Η κρίση του προοδευτισμού, η έλλειψη αυτοκριτικής και η άνοδος της ακροδεξιάς, μπορούν να προκαλέσουν διαφορετικές πολιτικές αλλαγές, μερικές από αυτές πολύ γρήγορες και βίαιες, όπως συνέβη στην Βραζιλία με τον Μπολσονάρο. Με αυτό εννοώ ότι σε όλες τις χώρες βλέπουμε την εμφάνιση ακροδεξιών δυνάμεων, που είναι ενάντια στην κοινωνική δικαιοσύνη και προτείνουν την επιστροφή στις ιεραρχικές αξίες και στους παραδοσιακούς δυϊσμούς. Πρόκειται για ιδεολογίες που απορρίπτουν τις αλλαγές που προτείνουν οι φεμινισμοί, και συνδυάζονται με ρατσιστικά και αντιπεριβαλλοντικά στοιχεία. Έτσι, αντιμετωπίζουμε μια αντιπροοδευτική πολιτιστική αντίδραση που υπερβαίνει τον αγώνα ενάντια στο νεοφιλελευθερισμό.
Ποιες είναι οι σκέψεις σου για αυτήν την νέα ριζοσπαστικότητα του τελευταίου διαστήματος στην Χιλή, το Περού, και την Κολομβία;
Οι περιπτώσεις που αναφέρεις είναι ελπιδοφόρες, αν και πολύ διαφορετικές. Στην Χιλή και στην Κολομβία η Αριστερά ενισχύεται κυρίως από τα κοινωνικά κινήματα και τους ανεξάρτητους υποψήφιους, με εξαίρεση τον Γκουστάβο Πέτρο στην Κολομβία. Η περίπτωση της Χιλής είναι εξαιρετική: δείχνει τη συμβολή μιας ταξικής λογικής με φεμινιστικές, ιθαγενικές (Μαπούτσε), και περιβαλλοντικές απαιτήσεις, όπως για παράδειγμα οι αγώνες ενάντια στην ιδιωτικοποίηση του νερού. Όσον αφορά την Κολομβία, εξακολουθώ να δυσκολεύομαι να δω προς τα πού κατευθύνονται οι πρόσφατες αντινεοφιλελεύθερες μαζικές κινητοποιήσεις, ακόμα και αν αυτό που ξεχωρίζει σε αυτήν τη χώρα είναι η παρουσία ενός ευρέος και πολύ ισχυρού αγροτικού κινήματος. Στην περίπτωση του Περού, η νίκη του Καστίγιο χαρακτηρίζεται από την αδυναμία των πολιτικών κομμάτων και από την αστάθεια της θεσμικής Αριστεράς. Ο Καστίγιο προέρχεται από μια κοινωνική και συνδικαλιστική Αριστερά, αγροτικής και επαρχιακής προέλευσης, με μικρή παρουσία διατομεακών στοιχείων. Στον λόγο του δεν λαμβάνει υπόψη του τα φεμινιστικά, περιβαλλοντικά, και ιθαγενικά αιτήματα. Στα υπέρ του ήταν ότι κατάφερε να προσελκύσει εκείνα τα κοινωνικά τμήματα που επιδιώκουν ένα αξιοπρεπές, δημοκρατικό, και ισότιμο Περού. Αλλά το Περού είναι μια ποικιλόμορφη χώρα και κινητοποιείται στους δρόμους από τα κάτω, ανεξάρτητα από το αν αυτό δεν βρίσκει μια σταθερή θεσμική έκφραση. Στην Λατινική Αμερική η μεγάλη πρόκληση συνεχίζει να είναι το πώς θα οικοδομήσουμε μια θεσμική Αριστερά που να αντιπροσωπεύει τη διατομικότητα των αγώνων (φεμινιστικοί, περιβαλλοντικοί, ιθαγενικοί, για την σεξουαλική ποικιλομορφία, κλπ), χωρίς εσωτερικούς ντετερμινισμούς και χωρίς να χάνει επαφή με τα κοινωνικά κινήματα.
Κατά πόσο έχουν επηρεαστεί οι εξελίξεις στην Λατινική Αμερική από την πανδημία;
Η πανδημία ενέτεινε περαιτέρω τις υπάρχουσες κοινωνικές και εδαφικές ανισότητες, και επιδείνωσε τις διαρθρωτικές αποτυχίες (υπερπληθυσμός, έλλειψη πρόσβασης στη δημόσια υγεία, ανεπαρκής υγειονομική περίθαλψη, άτυπη ανεργία, διαφορές φύλου), με αποτέλεσμα ένα δυνητικά εκρηκτικό κοκτέιλ. Η Λατινική Αμερική αντιπροσωπεύει το 8% του παγκόσμιου πληθυσμού, αλλά έγινε η περιοχή με τους περισσότερους θανάτους στον κόσμο. Σχεδόν όλες οι χώρες υιοθέτησαν οικονομικά και υγειονομικά μέτρα, αν και ανεπαρκή. Ακόμα και ο Μπολσονάρο εφάρμοσε ένα «βασικό εισόδημα» 600 ρεάλ (112 δολάρια) για περίπου 60 εκατομμύρια ανθρώπους. Αλλά τα κράτη της Λατινικής Αμερικής δεν έχουν μεγάλη ικανότητα να δράσουν μακροπρόθεσμα. Και ενώ οι πληθυσμοί απαιτούν γρήγορες απαντήσεις στην κρίση, οι ελίτ επιδιώκουν μόνο να αυξήσουν τα κέρδη τους. Βλέπουμε πόσο δύσκολο είναι να συζητήσουμε ένα φόρο για τις μεγάλες περιουσίες. Από την άλλη πλευρά, στην Λατινική Αμερική το 54% του εργατικού δυναμικού είναι άτυπο. Εάν προσθέσουμε σε αυτό, σε περιόδους πανδημίας, την επέκταση της τηλεργασίας και τις λεγόμενες οικονομίες πλατφορμών, η εικόνα δείχνει ότι η επισφάλεια αυξήθηκε. Τα στοιχεία της CEPAL (Οικονομική Επιτροπή του ΟΗΕ για την Λατινική Αμερική και την Καραϊβική) ανέφεραν ότι η μέση συρρίκνωση για το 2020 ήταν 7,7%, η υψηλότερη τα τελευταία 120 χρόνια, και ότι η ανάκαμψη του 2021 θα είναι 3,7%. Θεωρεί επίσης ότι οι επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης στην Λατινική Αμερική δεν είναι βραχυπρόθεσμες, αλλά μεσοπρόθεσμες. Σύμφωνα με έκθεση της Oxfam, οι οικονομικές ελίτ και οι υπερπλούσιοι αύξησαν τον πλούτο τους κατά 48,2 δισ. δολάρια, 17% περισσότερο από ότι πριν από την εμφάνιση του COVID-19, ενώ η οικονομική ύφεση θα οδηγήσει 52 εκατομμύρια ανθρώπους στη φτώχεια και περισσότερο από 40 εκατομμύρια να χάσουν τις δουλειές τους, προκαλώντας μια 15ετή οπισθοδρόμηση στην περιοχή της Λατινικής Αμερικής.
Πάνω σε ποια βάση μπορεί να δημιουργηθεί σήμερα μια αριστερή αντινεοφιλελεύθερη σύγκλιση στις χώρες της Λατινικής Αμερικής;
Είναι δύσκολο να επιτευχθεί αυτή η σύγκλιση, εφόσον η Αριστερά δεν ενσωματώσει στα προγράμματα και στις δράσεις της τις περιβαλλοντικές και αυτόχθονες διαστάσεις, οι οποίες σήμερα αποτελούν μέρος της αντινεοφιλελεύθερης ιδεολογίας. Μην ξεχνάτε, ότι στην Λατινική Αμερική έχουμε μια εθνική - κρατική Αριστερά (ή λαϊκιστική Αριστερά), η οποία σκέφτεται από την άποψη του κράτους και με βάση την υπεράσπιση του έθνους και τον κεντρικό ρόλο του ηγέτη. Έχουμε δει ότι σε ορισμένες χώρες ενσωματώνονται οι φεμινιστικές απαιτήσεις (π.χ. στην Αργεντινή), αλλά το κόστος της θεσμοποίησης είναι αισθητό. Από την άλλη πλευρά, κατά τη διάρκεια του προοδευτικού κύκλου ο αντινεοφιλελεύθερος λόγος έγινε μια κενή ρητορική, η οποία δεν αντιστοιχούσε στην εξορυκτική πραγματικότητα των περιοχών μας. Η επέκταση των εξορύξεων ανοικτής κοιλότητας, του fracking (θραύση βράχων από ένα υπό πίεση υγρό), και των αγροτικών επιχειρήσεων, προκάλεσαν πολλές κοινωνικο-περιβαλλοντικές συγκρούσεις, οι οποίες όμως ελαχιστοποιήθηκαν κατόπιν μιας αναπτυξιακής ρητορικής. Η τάση ήταν ο επαναπροσδιορισμός των οικονομιών και η συναίνεση με βάση το εμπόριο. Η φτώχεια μειώθηκε, αλλά οι ανισότητες αυξήθηκαν. Έτσι, το σημείο εκκίνησης μιας πληθυντικής Αριστεράς θα πρέπει να είναι η αυτοκριτική της προοδευτικής/εθνικής - κρατικής Αριστεράς που ήταν στην κυβέρνηση, για το τι συνέβη κατά τη διάρκεια του κύκλου 2000 - 2015, τόσο από οικονομική άποψη (επιθετικός εξορυκτισμός, συμμαχία με πολυεθνικές εταιρείες, τα όρια του μετασχηματισμού του κράτους) καθώς και από πολιτική (συγκέντρωση εξουσίας και διαφθοράς). Είναι λάθος που οι χώρες της Λατινικής Αμερικής και μέρος των αριστερών εξακολουθούν να πιστεύουν ότι θα βγούμε από την κρίση με περισσότερο εξορυκτισμό. Θα πρέπει επίσης να εξεταστεί μια μη οργανική σύνδεση με τα κοινωνικά κινήματα, τα οποία είναι τόσο ισχυρά στη Λατινική Αμερική.
Μιλώντας για μια Αριστερά που δεν θα παραμείνει μέσα στα όρια του «προοδευτισμού», αλλά θα αναδεικνύει και τις αρχές της πολυπολιτισμικότητας, τα δικαιώματα των γυναικών και των LGBTQ, τους αγώνες ενάντια στον εξορυκτισμό, τα κινήματα των αυτόχθονων, κλπ, ποιες σχετικές προσπάθειες βρίσκονται σε εξέλιξη;
Εδώ και αρκετό καιρό, με διανοούμενους και ακτιβιστές της περιοχής στοιχηματίζουμε σε μια πληθυντική Αριστερά, διατομεακού χαρακτήρα, που ξεπερνά τον προοδευτισμό του εθνικού κράτους, τον οποίο ήδη γνωρίζουμε. Το να είσαι αριστερός δεν σημαίνει ότι είσαι αντινεοφιλελεύθερος μόνο από οικονομική άποψη, αλλά και από φεμινιστική, περιβαλλοντική, δικαιωματική, και πλουραλιστική. Και πιστεύω ότι δεν υπάρχει κανένας πολιτισμένος και δημοκρατικός ορίζοντας εάν δεν οικοδομήσουμε μια πληθυντική Αριστερά, η οποία να είναι ταυτόχρονα οικολογική και πολυπολιτισμική, ταξική και αντιρατσιστική, φεμινιστική και χειραφετητική. Και η οποία να σκέφτεται επίσης έχοντας υπόψη τις αρθρώσεις μεταξύ των κοινωνικών κινημάτων, των νέων θεσμικών εκφράσεων, και του κράτους. Δεν μπορούμε να σκοντάψουμε δυο φορές πάνω στην ίδια πέτρα, κάτι που ήδη βλέπουμε στην Αργεντινή, μαζί με έναν αδύναμο προοδευτισμό. Πρέπει να διευρύνουμε τον ορίζοντα των αγώνων, και, πάνω από όλα, να παρέμβουμε στη συζήτηση για την οικολογική μετάβαση και τις ανισότητες σε ένα μεταπανδημιακό πλαίσιο, καθιερώνοντας ένα διάλογο με τον Βορρά από τον παγκόσμιο Νότο. Προς αυτήν την κατεύθυνση, έχουμε ξεκινήσει το οικολογικό και διαπολιτισμικό Σύμφωνο του Νότου σε αρκετές χώρες της Λατινικής Αμερικής.