Φίλιπ Ροθ, «Το ανθρώπινο στίγμα», μετάφραση: Τρισεύγενη Παπαϊωάννου, εκδόσεις Πόλις, 2008
Ο Φίλιπ Ροθ συγκαταλέγεται στους μεγαλύτερους συγγραφείς της Αμερικής μαζί με τον Σολ Μπέλοου και τον Τζον Απντάικ. Το καλοκαίρι του 2001, όταν το περιοδικό «Time» τον ανακήρυξε ως τον «καλύτερο μυθιστοριογράφο της Αμερικής», δεκάδες περιχαρακωμένοι σκεπτικιστές, ξεσηκώθηκαν και πάλι εναντίον του ιδίου και του έργου του γιατί δεν χωρούσε στη μεζούρα τους. Η πρόσφατη απαγόρευση μιας βιογραφίας του περισσότερο αποσκοπούσε στον συγγραφέα παρά στον παραβατικό βιογράφο.
Γεννήθηκε στο Νιούαρκ του Νιου Τζέρσι το 1933. Έζησε σε μια μικροαστική εβραϊκή γειτονιά ως τα 17. Διάβαζε Σίνκλερ Λιούις, Σέργουντ Άντερσον, Μαρκ Τουέιν. Το πρώτο του βιβλίο, η συλλογή διηγημάτων, «Αντίο Κολόμπους» (1959), κέρδισε το National Book Award, ένα από τα πρώτα μεγάλα βραβεία αλλά με το Σύνδρομο του Πόρτνοϊ (1969) κατέκτησε την ευρεία δημοσιότητα και κατηγορήθηκε ως πορνογράφος. Στα περισσότερα βιβλία του κυριαρχούν ο έρωτας, ο θάνατος, το σεξ, οι ταξικές αποκλίσεις, οι ρευστές ταυτότητες, η εβραϊκότητα για την οποία χαρακτηρίστηκε από Εβραίους ως αντισημίτης. Το έργο του κυκλοφορεί ολοκληρωμένο από την Βιβλιοθήκη της Αμερικής. «Η συνωμοσία εναντίον της Αμερικής» ξαναδιαβάστηκε τις μέρες του Τραμπ, ενώ το Ανθρώπινο στίγμα διαβάζεται ακόμη πιο επίκαιρο σήμερα.
Ο ίδιος έχει φτιάξει ένα υποκατάστατο, έναν πιο κοντινό στο εγώ του χαρακτήρα, τον Νέιθαν Ζούκερμαν, ένα Αμερικανοεβραίο συγγραφέα που έγινε γνωστός εξ αιτίας ενός σκανδαλώδους μυθιστορήματος. Ο Ζούκερμαν κυριαρχεί στα σημαντικότερα βιβλία του και φυσικά είναι ο αφηγητής στο Ανθρώπινο στίγμα.
Λεκές πάνω στον πλανήτη
Κορύφωση της συγγραφικής πορείας του Ροθ αποτελεί η «Αμερικανική τριλογία» που αποτελούν τα μυθιστορήματα «Αμερικανικό ειδύλλιο» (1997), «Παντρεύτηκα έναν κομμουνιστή» (1998) και «Το ανθρώπινο στίγμα» (2000). Μυθιστορήματα με διαφορετική θεματική καλύπτουν όλο το φάσμα της αμερικανικής κοινωνίας και ιστορίας του 20ού αιώνα και ανταγωνίζονται μεταξύ τους στο ποιο είναι το πιο σημαντικό.
Το Ανθρώπινο στίγμα παραπέμπει στο στίγμα του ανθρώπινου είδους πάνω στον πλανήτη, στο στίγμα της σκοτεινής ανθρώπινης φύσης αλλά και στο λεκέ που άφησε ο πρόεδρος Κλίντον πάνω στο μπλε φόρεμα της Μόνικας το 1998, χρονική περίοδο και του μυθιστορήματος.
Πρωταγωνιστής του Ανθρώπινου στίγματος είναι ο Κόλμαν Σιλκ, καθηγητής Κλασικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθήνα, ρηξικέλευθος κοσμήτορας της σχολής επί δεκαέξι χρόνια. Αγαπημένο του μάθημα η ανασκόπηση της αρχαίας ελληνικής γραμματείας. Ο Σιλκ πασχίζει για την ποιότητα των σπουδών αλλά λίγο πριν πάρει σύνταξη, κατηγορείται για ρατσισμό. Αποκάλεσε δύο φοιτητές, που δεν είχαν εμφανιστεί ποτέ στα μαθήματα, «spooks», που εκτός από τη σημασία του «φαντάσματος», αποτελεί υποτιμητικό χαρακτηρισμό του μαύρου. Η περιπέτεια της άδικης κατηγορίας τον αναγκάζει να παραιτηθεί, ενώ η γυναίκα του πεθαίνει από εγκεφαλικό. Καταλήγει μόνος στην πλαγιά ενός βουνού, μακριά από τα τέσσερα παιδιά του. Εκεί γνωρίζεται με τον Ζούκερμαν, αποτραβηγμένο συγγραφέα, και σχεδόν του επιβάλλει να γράψει την ιστορία του.
Ο Ζούκερμαν αναφέρεται στον Κόλμαν ως ένα κομψό, γοητευτικό Εβραίο, σαν ανοιχτόχρωμο μαύρο που περνιέται για λευκός. O Κόλμαν ομολογεί στον αφηγητή Ζούκερμαν ότι στα εβδομήντα ένα του χρόνια είχε σχέσεις με μια τριανταπεντάχρονη, την Φόνια Φάρλι, καθαρίστρια στο Πανεπιστήμιο και εργάτρια σε γαλακτοκομική φάρμα. Ο Λες Φάρλι, ο σύζυγός της, την καταδιώκει επειδή την θεωρεί υπεύθυνη για τον θάνατο των δύο παιδιών τους όταν εκείνη τον απατούσε. Όμως δεν είναι μόνον ο σύζυγος που αναστατώνεται για τη σχέση τους. Ένα ανώνυμο γράμμα έρχεται στον Κόλμαν: «Όλοι γνωρίζουν ότι εκμεταλλεύεσαι σεξουαλικά μια βασανισμένη και αγράμματη γυναίκα που έχει τα μισά σου χρόνια».
«Όλοι γνωρίζουν». Πράγμα που σημαίνει ότι αυτό που γνωρίζουν είναι λάθος. Ένα επαναλαμβανόμενο θέμα στην αμερικανική τριλογία, αντιπαράθεσης και αντεπιχειρημάτων με μοιραίες επιπτώσεις.
Ενδιαφέροντες χαρακτήρες
Η Φόνια είναι ένας από τους πιο ενδιαφέροντες γυναικείους χαρακτήρες στο συνολικό έργο ενός μυθιστοριογράφου (που κατηγορήθηκε και για μισογυνισμό). Είναι αγράμματη, σεξουαλικά κακοποιημένη και ιδιαίτερα θερμή. Με δύο απόπειρες αυτοκτονίας, κουβαλάει την τέφρα των παιδιών της.
Εξ αρχής μαθαίνουμε για το άσχημο τέλος των δύο ηρώων: του Κόλμαν και της Φόνια. Πάνω στον τάφο του Κόλμαν Σιλκ αποφασίζει ο Ζούκερμαν να γράψει το βιβλίο του. Ο Ζούκερμαν δίνει φωνή και στον ψυχωτικό σύζυγο της Φόνια, τον Λέστερ Φάρλι, βετεράνο του Βιετνάμ, που αποτρελαίνεται στη σκέψη ότι τα έφτιαξε με έναν μεγαλύτερό της και εβραίο.
Ποιος είναι όμως αληθινά ο Κόλμαν Σιλκ; Μικρός ήθελε να γίνει μποξέρ. Ο προπονητής τού πρότεινε να μην αναφέρει ότι είναι έγχρωμος, αλλά λευκός, καλύτερα Εβραίος. Το 1944 ο Κόλμαν αποφασίζει να διασχίσει τη γραμμή του χρώματος, όταν κατατάσσεται στον ναυτικό, λίγο πριν τα δέκα οκτώ του, υιοθετώντας ένα καινούργιο Εγώ, μια νέα ταυτότητα, την καλύτερη ζωή ενός Εβραίου. Επιλέγει την απόλυτη διαγραφή και το ξεκίνημα από το μηδέν. Για πολλά χρόνια δήλωνε Εβραίος ή παρέλειπε να το διαψεύδει σε όσους το αμφισβητούσαν.
Στην κηδεία του Σιλκ ο Ζούκερμαν ανακαλύπτει το μυστικό του, όταν κατευοδώνεται με μια εβραϊκή ευχή, Όμως τον Κόλμαν Σιλκ τον νίκησε το σύστημα. Σφυρηλάτησε ένα διαφορετικό πεπρωμένο, το άλλαξε για να παγιδευτεί μέσα στη θεμελιωμένη του απάτη. Έτσι, ενώ ο Κόλμαν προσπάθησε να διαφύγει από τη «στιγματισμένη» νέγρικη κοινωνία και απαρνήθηκε την καταγωγή του, αποβλήθηκε σαράντα χρόνια αργότερα από μια κοινωνία που έτρεφε αντιρατσιστικό μίσος. Ο Ροθ μας παρουσιάζει και τις δύο ισχύουσες πλευρές: την εβραϊκή υπερευαισθησία και τον αντισημιτισμό.
Το σκοτάδι κάτω από τον πάγο
Τελευταία συγκλονιστική σκηνή η συνάντηση του Νέιθαν Ζούκερμαν με τον Λες Φάρλι σε μια λίμνη. Ο Φάρλι ψαρεύει στην παγωμένη λίμνη έχοντας ανοίξει με τρυπάνι μια οπή. Ρωτάει τον Ζούκερμαν τι βιβλία γράφει κι εκείνος απαντάει, «αληθινές ιστορίες», συγκεκριμένα «Το ανθρώπινο στίγμα». Ο Φάρλι μιλάει για το σκοτάδι κάτω από τον πάγο. Η τσεκουριά του Κάφκα, που τόσο αγαπούσε ο Ροθ, σπάει τον πάγο της ψυχής και της λογοτεχνίας.
Από την εποχή του Χένρι Τζέημς ελάχιστοι συγγραφείς στην Αμερική ανασύνθεσαν τη ζωή και την κοινωνία με τόση σαφήνεια και οξυδέρκεια μέσω της γλώσσας και του ακατάπαυστου πάθους για μυθοπλασία. Ο Φίλιπ Ροθ αναζητούσε συνεχώς μια «εθνική» λογοτεχνική ταυτότητα και προσπαθούσε να συνδεθεί με την αμερικανική λογοτεχνική παράδοση του Χόθορν, του Μέλβιλ, του Γουίτμαν, αποδομώντας ταυτόχρονα τον εθνικό κανόνα της μιας και μοναδικής «αμερικανικότητας». Και όλα αυτά με τα εφόδια της μεταμοντέρνας μυθοπλασίας, με σαρκασμό, αυτοαναφορικότητα, αφυπνισμένη πολιτική συνείδηση, αφηγηματική ευρηματικότητα και αναγνωστική απόλαυση.
Τα βιβλία του, μυθοπλαστικά και δοκίμια, κυκλοφορούν σε επιμελημένες εκδόσεις και ποιοτικές μεταφράσεις από τις εκδόσεις Πόλις.