Η αναβίωση της αρχαίας ελληνικής επτάχορδης λύρας μετά από 1600 χρόνια σιωπής και οι πρώτες παγκοσμίως διπλωματικές εξετάσεις που πραγματοποιήθηκαν, την Παρασκευή 25 Ιουνίου στο Δημαρχείο της Νίκαιας, αποτελούν ένα κορυφαίο γεγονός που προσδιορίζει τον χαρακτήρα του μουσικού μας πολιτισμού προσθέτοντας του νέες λαμπρές σελίδες δημιουργίας. Ο οραματιστής και πρωτοπόρος της ιδέας για την αναβίωση της αρχαίας ελληνικής λύρας είναι ο μουσικός Νίκος Ξανθούλης, σολίστας και καθηγητής της λύρας στο Δημοτικό Ωδείο Νίκαιας-Αγ. Ι. Ρέντη. Ο Νίκος Ξανθούλης έχει εκπονήσει μελέτη σε σχέση με την αρχαία λύρα, όργανο-σύμβολο της δυτικοευρωπαϊκής μουσικής και, μια και ο μόχθος της δημιουργίας στη χώρα μας δεν εξαργυρώνεται, έχει κερδίσει την αναγνώριση παγκοσμίως, τόσο από το Αρχαιολογικό Ινστιτούτο της Αμερικής, όσο και από τις μεγαλύτερες προσωπικότητες του πανεπιστημιακού και καλλιτεχνικού χώρου. Έχει βέβαια καταθέσει και εδώ, στο υπουργείο Πολιτισμού (ΥΠΠΟΑ), πρόταση για την αναγνώριση της αρχαίας λύρας ως όργανου ισότιμο με τα άλλα. Δεδομένου ότι συνθέτες από όλον τον κόσμο γράφουν για αυτό το «νέο» όργανο Με αφορμή την απονομή του πρώτου διπλώματος στον κόσμο αρχαίας ελληνικής επτάχορδης λύρας, μιλήσαμε μαζί του.
Ποια είναι η ιστορία της επτάχορδης λύρας του Απόλλωνα;
Για περισσότερα από 1600 χρόνια η επτάχορδη λύρα του Απόλλωνα σώπασε. Με την κατάρρευση του αρχαίου ελληνικού κόσμου, τον 5ο αιώνα μ.Χ., το «εθνικό» όργανο των αρχαίων Ελλήνων, με τη συνοδεία του οποίου τραγούδησαν ο Ορφέας, ο Αρίων, ο Τέρπανδρος, ο Αρχίλοχος και όλοι οι «λυρικοί» ποιητές της αρχαιότητας, έπαψε να υπάρχει. Ταυτίστηκε με την ειδωλολατρική μουσική και όφειλε, όπως κι εκείνη, να εξαφανιστεί από προσώπου γης. Παρόλα αυτά, η λύρα, κατά έναν περίεργο τρόπο, συνέχισε να συμβολίζει την ουσία της ευρωπαϊκής μουσικής είτε μέσα από τη ζωγραφική –προπαντός στην Αναγέννηση– είτε στο συλλογικό ασυνείδητο. Ο Ορφέας του Μοντεβέρντι εμφανίζεται κρατώντας μια λύρα στο χέρι αλλά δεν την χρησιμοποιεί, γιατί απλώς δεν ξέρει πώς να την χρησιμοποιήσει.
Οι μουσικολόγοι της Ευρώπης πότε ασχολήθηκαν και πώς;
Οι εικασίες των μουσικολόγων για δεκαετίες παρέμεναν σε ένα απλοϊκό επίπεδο αντίληψης όσον αφορά την τεχνική της επτάχορδης λύρας. Με λίγα λόγια, οι αντιλήψεις αυτές συνοψίζονταν στη λογική: 7 χορδές άρα 7 νότες.
Πότε ξεκινά η δική σας προσωπική σχέση με την αρχαία ελληνική λύρα;
Η προσωπική μου σχέση με την αρχαία ελληνική μουσική ξεκίνησε πολύ νωρίτερα από ό,τι με τη λύρα. Εδώ και σαράντα χρόνια μελετώ την αρχαία μουσική θεωρία μέσα από τις θεωρητικές πραγματείες που εμφανίστηκαν από τον 4ο αιώνα π.Χ. έως τον 4ο αιώνα μ.Χ. και άρχισαν να εκδίδονται και πάλι από τον 17ο αιώνα και μετά. Η ενασχόλησή μου με τη λύρα προέκυψε μετά από μια συνεργασία με την αείμνηστη Άννα Συνοδινού όταν μου ζήτησε να γράψω τη μουσική για τις Ευμενίδες του Αισχύλου, που παρουσιάστηκαν στην Επίδαυρο και το Ηρώδειο το 2004 τόσο στα αρχαία όσο και στα νέα ελληνικά.
Τότε ήρθε στα χέρια σας το όργανο;
Όχι, από τότε πέρασαν άλλα 8 χρόνια μέχρι να βρω ένα όργανο και να αρχίσω να το μελετάω. Εδώ ευτύχησα να επιλέξω μια λύρα από το εργαστήρι του μεγάλου κατασκευαστή Νικόλαου Μπρα, ένα όργανο υψηλής ποιότητας που πολλές φορές με εκπλήσσει ακόμα και σήμερα με την αντοχή του και τον όμορφο ήχο του.
Να συμπεράνω, λοιπόν, πως έκτοτε από κορυφαίος Α΄ τρομπετίστας στην ορχήστρα της Εθνικής Λυρικής Σκηνής σάς κέρδισε οριστικά η αρχαία λύρα;
Ακριβώς , ξέρετε για εικοσιπέντε χρόνια ως κορυφαίος Α΄ τρομπετίστας στην ορχήστρα της Εθνικής Λυρικής Σκηνής προσπάθησα να υπηρετήσω τη μουσική με κάθε τρόπο. Έπαιξα πολλά είδη μουσικής και σε χώρους ποικίλους, κρουαζιερόπλοια, καμπαρέ, σκυλάδικα, όπερες, αίθουσες συναυλιών ως σολίστ αλλά και ως συνθέτης. Όταν αποφάσισα να ασχοληθώ με τη λύρα είχα ήδη στην πλάτη μου πολλές δεκαετίες δουλειάς πάνω σε ένα όργανο απαιτητικό όπως είναι η τρομπέτα. Αυτό που όφειλα να κάνω πια ήταν να περάσω όλη αυτήν τη δουλειά στη λύρα.
Και πώς μπορεί κανείς να προσεγγίσει ένα όργανο για το οποίο δεν υπάρχει καμιά αναφορά στο παίξιμό του.
Ας ξεκινήσουμε από τις βασικές αρχές μιας «μουσικής ανασκαφής»: ένας επαγγελματίας μουσικός πρέπει να έχει δουλέψει άπειρες ώρες με το συγκεκριμένο όργανο, αντλώντας και αναδεικνύοντας τη φιλοσοφία παιξίματος του οργάνου μέσα από την ίδια του τη φύση. Οι τεχνικές που προτείνει να είναι συνεπείς ως προς την εικονογραφία. Η αρχαιοελληνική μουσική θεωρία να είναι σε συνεχή διάδραση με την πράξη και τέλος η αναζήτηση να παράγει αποτέλεσμα ικανοποιητικό στα σύγχρονα αυτιά.
Έχετε εκπονήσει μία (ίσως τη μοναδική) μέθοδο εκμάθησης αρχαίας ελληνικής επτάχορδης λύρας.
Η σπανιότητα των πηγών από τη μουσική πρακτική αλλά και η αναγκαιότητα του να μιλήσει κάποιος τη σύγχρονη γλώσσα με οδήγησε, αφενός, στη δημιουργία μιας μεθόδου (συστήματος) εκμάθησης του οργάνου, αφετέρου, στη δημιουργία ενός νέου ρεπερτορίου - γλώσσας που μπορεί να καταλάβει ο σύγχρονος άνθρωπος.
Ας εξηγηθούμε λίγο καλύτερα: Όλα τα όργανα έχουν κοινά στοιχεία στην καθημερινή πρακτική μελέτη τους: κλίμακες, επαναλαμβανόμενες νότες, μοτιβικά περάσματα, αρπέζ, ακκόρντα (ή συγχορδίες αν προτιμάτε), διαστήματα κ.ά. Εκτός όμως από τις κοινές ασκήσεις υπάρχουν και περάσματα μουσικά που οφείλονται στην ίδια τη φύση των οργάνων. Η ανακάλυψη αυτών, σε συνδυασμό με τις τυπικές καθημερινές ασκήσεις κάθε οργάνου δημιουργεί ένα σύνολο τεχνικών δυνατοτήτων οι οποίες μπορούν να χρησιμοποιηθούν στη σύνθεση μουσικών έργων. Όσα έργα, και κυρίως αποσπάσματα έργων, από την αρχαιότητα σώζονται μπορούν να παιχθούν ή να συνοδευθούν από τη λύρα. Οι δυνατότητες όμως του οργάνου –όπως και κάθε οργάνου– είναι άπειρες. Εξαρτώνται από τη μελέτη, το ταλέντο αλλά και το χρόνο πρακτικής εξασκήσεως του συγκεκριμένου οργάνου από τον μουσικό, σαν να λέμε «ώρες πτήσης» (εδώ συμπεριλαμβάνονται και οι γενιές των μουσικών από καθηγητή σε μαθητή).
Υπάρχει ρεπερτόριο όμως;
Η δημιουργία ενός ειδικού ρεπερτορίου για την αρχαία ελληνική λύρα είναι αναπόφευκτη συνέπεια μιας ολοκληρωμένης κατάκτησης της τεχνικής του οργάνου. Ασκήσεις, φαντασίες, αλλά ακόμη και κονσέρτα είναι ο μοναδικός τρόπος ανάδειξης του μαγευτικού ήχου ενός οργάνου που για περισσότερα από 1600 χρόνια σιώπησε αλλά μπορεί και πάλι να ανθήσει. Με την αφήγηση ομηρικών επών (και όχι μόνον) με συνοδεία λύρας. Μελοποιήσεις αρχαίων ποιημάτων στο πρωτότυπο, με την αρχαία τεχνική της μελοποιίας, αλλά και σε σύγχρονη μετάφραση, συνοδευμένα με τη λύρα.
Και ήρθε η ώρα της απονομής του πρώτου διπλώματος στον κόσμο αρχαίας ελληνικής επτάχορδης λύρας, ένας άθλος για τα μουσικά πράγματα της χώρας μας. Πόσο δύσκολο είναι αυτό το εγχείρημα;
Το 2017 βρέθηκα απεσταλμένος της Εθνικής Λυρικής Σκηνής στο Πεκίνο να παίξω σε μια συναυλία στην Απαγορευμένη Πόλη. Το Κεντρικό Ωδείο της Κίνας (όπως λέγεται το ανώτατο Μουσικό - Εκπαιδευτικό Ίδρυμα της Κίνας) ζήτησε από την πρεσβεία μας να μεσολαβήσει, ούτως ώστε να διδάξω σε ένα τρίωρο σεμινάριο την αρχαία ελληνική μουσική. Μετά το τέλος του σεμιναρίου με προσέγγισαν πολλοί σπουδαστές και με ρώτησαν πού μπορούν να σπουδάσουν λύρα στην Ελλάδα. Έτσι συνειδητοποίησα για πρώτη φορά ότι η Ελλάδα θα μπορούσε να γίνει το παγκόσμιο κέντρο σπουδής αυτού του οργάνου.
Από τότε δούλεψα σκληρά καταγράφοντας όλη αυτήν τη δουλειά που έχω κάνει τα τελευταία δέκα χρόνια. Έγραψα μια δίγλωσση μέθοδο εκμάθησης αρχαίας ελληνικής επτάχορδης λύρας και εξέδωσα έναν δίσκο με σόλο λύρα. Ανέβασα τις σημαντικότερες στιγμές της πορείας στο youtube (κονσέρτα με ορχήστρες, ρεσιτάλ, διαλέξεις σε πάνω από 30 χώρες) και πριν από έναν μήνα υπέγραψα συμβόλαιο με τη νέα Ακαδημία του Λονδίνου (London Performance Academy of Music) για διαδικτυακά μαθήματα λύρας αλλά και σύνθεσης. Όμως, θεωρώ πως τα πράγματα χρειάζεται να γίνονται στη χώρα τους, αλλιώς δεν έχουν λόγο ύπαρξης. Έτσι κατέθεσα στο ΥΠΠΟΑ ένα ολοκληρωμένο πρόγραμμα σπουδών αντίστοιχο με τα προγράμματα των άλλων δυτικοευρωπαϊκών οργάνων που διδάσκονται στα ωδεία και στα πανεπιστήμια. Χαίρομαι που υπήρξε άμεση αντίδραση από τις υπηρεσίες του ΥΠΠΟΑ και άρχισε η διαδικασία αναγνώρισης της λύρας.
Θέλω να ευχαριστήσω από καρδιάς τον διευθυντή του Δημοτικού Ωδείου Νίκαιας-Αγ. Ιωάννου Ρέντη κ. Γκόλγκαρη για τον ενθουσιασμό που έδειξε για να οργανωθεί η εξεταστική επιτροπή και ολόκληρη η πλήρης διαδικασία διπλωματικών εξετάσεων. Το πρόγραμμα περιελάμβανε τόσο δικά μου κομμάτια όσο και άλλων συνθετών που με πολλή αγάπη ανταποκρίνονται στο κάλεσμά για τη δημιουργία ρεπερτορίου. Το ότι οι πρώτες διπλωματικές εξετάσεις της λύρας έγιναν στο δημαρχείο της Νίκαιας καταδεικνύει την επιθυμία του Δήμου μας να πρωτοπορήσει ενεργά στον πολιτισμό.
Ποια είναι τα μέλη της επιτροπής;
Η επιτροπή για το δίπλωμα αποτελείται από τους σολίστες κιθαρίστες: Στέλιο Γκόλγκαρη (καλλιτεχνικό διευθυντή Δημοτικού Ωδείου Νίκαιας-Αγ. Ι. Ρέντη), Βασίλη Μαστοράκη (διευθυντή Μουσικών Εργαστηρίων Δημοτικού Ωδείου Νίκαιας-Αγ.Ι. Ρέντη), Άννα Δερμάνη (αρπίστα της Ορχήστρας της Εθνικής Λυρικής Σκηνής), Θοδωρή Ματούλα (αρπιστή της ορχήστρας της ΕΡΤ και καθηγητής άρπας του Ωδείου Αθηνών) και από εμένα, με την ιδιότητα: σολίστας και καθηγητής της λύρας στην Ακαδημία του Λονδίνου. Η πρόταση που κατέθεσε η επιτροπή στο ΥΠΠΟΑ για υποψήφια του πρώτου διπλώματος και το κέρδισε ήταν η Ρόζα Φραγκοράπτη, από τη Θεσσαλονίκη, μουσικός και μουσικολόγος με μάστερ στην Αρχαία Ελληνική Μουσική από το πανεπιστήμιο της Κρεμόνας.
Πώς θα θέλατε να κλείσουμε;
Ευελπιστώ σε μια αναγέννηση του οργάνου που καθόρισε τον αρχαίο Ελληνικό πολιτισμό. Ξέρω ότι ο δρόμος είναι μακρύς, αλλά κάθε τόσο εμφανίζονται συνοδοιπόροι. Η Ρόζα Φραγκοράπτη είναι το πρώτο δίπλωμα λύρας που δόθηκε παγκοσμίως στη νεότερη εποχή (δεν ξέρω αν υπήρχαν διπλώματα στην αρχαιότητα, αλλά πάντα υπάρχει ένας τρόπος να πιστοποιήσει κανείς τις ικανότητές του). Μελέτησε με απίστευτο πάθος και επιμονή. Είμαι πραγματικά ευτυχής που κάποιος άνθρωπος ονειρεύτηκε μαζί μου. Έρχονται και άλλοι σας βεβαιώνω.