Τα εκατό χρόνια από την ίδρυσή του γιόρτασε το ΚΚ Κίνας την 1η Ιούλη. Κύριο πρόταγμα των εορτασμών για το μοναδικό κόμμα του κινέζικου πολιτικού συστήματος ήταν η σταθερή άνοδος της κινεζικής οικονομίας. Στη συνέντευξη του υποδιευθυντή του Institute for Law and AI στο πανεπιστήμιο Τσινγκχούα του Πεκίνου και ειδικού στο Συνταγματικό Δίκαιο, Λιου Χαν, στο «Μανιφέστο», που αναδημοσιεύουμε σήμερα, η συζήτηση δεν ξέφυγε από τη «γραμμή». Πίσω όμως από αυτή διακρίνουμε το κόμμα και πώς λειτουργεί.
Έχουν περάσει είκοσι χρόνια από τότε που ο δημοσιογράφος Τζόσουα Κούπερ Ράμο εγκαινίασε την έκφραση «Beijing Consensus» (ΣτΜ Συναίνεση του Πεκίνου). Το νόημα του όρου είναι ακόμη αντικείμενο συζήτησης. Μπορείτε να τον ορίσετε με λίγα λόγια;
Νομίζω ότι η έννοια μπορεί να ερμηνευθεί τόσο από ουσιαστική πλευρά όσο και διαδικαστική. Καταρχάς, μπορούμε να αναρωτηθούμε ποιες είναι οι απόψεις που καθιστούν μοναδική την εμπειρία που η Κίνα εισήγαγε στον κόσμο τις τελευταίες δύο δεκαετίες, μαζί με την ταχεία ανάπτυξή της. Υπό αυτή την έννοια, η συζήτηση είναι ακόμη ανοιχτή. Κάποια χαρακτηριστικά της κινεζικής οικονομικής ανάπτυξης, όπως η μεγέθυνση που προσανατολίζεται προς τις εξαγωγές, δεν είναι χωρίς προηγούμενο. Η οικονομική οργάνωση «με κινεζικά χαρακτηριστικά», όπως η επιχείρηση σε επίπεδο πόλεων που άνθισε στη δεκαετία του ’80, δεν κυριάρχησε ποτέ σε εθνικό επίπεδο. Εκτός των άλλων, η Κίνα είναι τόσο μεγάλη και διαφορετική ώστε να είναι δύσκολο να γενικεύσουμε: στο εσωτερικό της υπάρχουν διάφορα μοντέλα, όπως το «South Jiangsu Model» που χαρακτηρίζεται από συλλογικές επιχειρήσεις σε επίπεδο κοινότητας και χωριού και το «Wenzhou Model», που βασίζεται σε οικογενειακές επιχειρήσεις. Σ’ αυτή την περίπτωση, το ζήτημα είναι αν η οικονομική ανάπτυξη πρέπει αναγκαστικά να βρει πρώτα ένα μοντέλο να ακολουθήσει. Με αυτή την έννοια, το Beijing Consensus όχι μόνο είναι μια πρόκληση απέναντι στο Washington Consensus, αλλά μέχρι και το υπερβαίνει, αρνούμενο την ύπαρξη ενός μοντέλου ανάπτυξης παγκοσμίως εφαρμόσιμου.
Κάθε χώρα πρέπει να διαμορφώσει και να υλοποιήσει πολιτικές υπό το φως των παραδόσεών της, των περιστάσεων και των συνθηκών. Η εμπειρία της Κίνας δείχνει ότι το καλύτερο «μοντέλο» ανάπτυξης είναι ακριβώς να μην ακολουθείς κανένα «μοντέλο». Παράλληλα, οι αρχές μπορούν να δανειστούν επιλεκτικά χρήσιμες εμπειρίες από ξένες χώρες με τρόπο που να οδηγεί στη μεγέθυνση και πειραματικά.
Ποια είναι τα σημεία δύναμης και αδυναμίας του κινεζικού πολιτικού και οικονομικού συστήματος;
Νομίζω ότι αυτό που θα πρέπει να αναρωτηθούμε είναι: ποια είναι τα κύρια χαρακτηριστικά του κινεζικού πολιτικού και οικονομικού συστήματος; Αν λάβουμε υπόψη μας το συνταγματικό σύστημα, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι είναι η κεντρικότητα του Κομμουνιστικού Κόμματος και μια συγκεντρωτική ηγεσία, εκτός από την παρουσία ηγετών επιλεγμένων σε αξιοκρατική βάση. Η ηγεσία είναι σε θέση να πάρει σημαντικές μακροπρόθεσμες αποφάσεις για την οικονομική ανάπτυξη και για την κοινωνική πρόοδο με ταχύ και αποφασιστικό τρόπο. Η Γουχάν κατόρθωσε να κατασκευάσει ένα νοσοκομείο μέσα σε δέκα μέρες κατά τη διάρκεια της πανδημίας. Το δυτικό εκλογικό σύστημα κάποιες φορές μπορεί να γίνει εμπόδιο.
Από μια ουσιαστική άποψη, αντίθετα, η ηγεσία του κόμματος και οι αποφάσεις της δείχνουν πάνω απ’ όλα μεγάλη αντοχή στις δύσκολες καταστάσεις. Η ηγεσία δρα γνωρίζοντας ότι οι πολιτικοί που λαμβάνουν τις αποφάσεις είναι δυνατό να δεχτούν και να ενσωματώσουν ποικίλες πολιτικές προσαρμόζοντάς τις ανάλογα με τις καταστάσεις. Μπορούν να συνδυάσουν το σύστημα του συγκεντρωτικού κόμματος με πολιτικές αποκέντρωσης για να εγγυηθούν μια συστημική σταθερότητα, προωθώντας ταυτόχρονα την καινοτομία των θεσμών. Για παράδειγμα, η Κίνα μπορεί να απορροφήσει κάποια δυτικά στοιχεία για μια φορολογική μεταρρύθμιση, αλλά πρέπει να είναι προσεκτική όσον αφορά τα δικαιώματα ιδιοκτησίας και τη μεταρρύθμιση της δικαιοσύνης.
Τι λένε στην Κίνα για το «Beijing Consensus»;
Απ’ όσο ξέρω, υπήρξε μια θερμή συζήτηση στον ακαδημαϊκό κόσμο και στα δημόσια φόρα για το αν το «κινεζικό μοντέλο» υπάρχει όντως ή αν η οικονομική επιτυχία της Κίνας προέρχεται από την εκμάθηση του νεοφιλελευθερισμού. Σύμφωνα με αυτούς που τείνουν προς αυτή τη θεωρία, το να ακολουθήσει κανείς το Washington Consensus, έστω και σε ένα βαθμό, είναι θεμελιώδες για την ταχεία ανάπτυξη της χώρας. Οι θιασώτες αυτής της άποψης εντοπίζουν ένα σαφές ρήγμα ανάμεσα στα 30 χρόνια πριν από τις μεταρρυθμίσεις και τα 40 επόμενα χρόνια. Υπάρχει επίσης μια σχολή σκέψης για την οποία ο νεοφιλελευθερισμός δεν είναι αρκετός για να εξηγηθεί η κινεζική οικονομική επιτυχία, και δίνει περισσότερο έμφαση στις βάσεις που τέθηκαν από τα πρώτα χρόνια της σοσιαλιστικής εποχής: την ικανότητα του κόμματος-κράτους να κινητοποιεί τα άτομα, τη βιομηχανική δομή και τη διάδοση μιας βασικής εκπαίδευσης που επέτρεψε τη δημιουργία ενός εργατικού δυναμικού κατάλληλα εκπαιδευμένου. Εξάλλου, η επιθυμία οικονομικής αυτοδιάθεσης μπορεί να αναχθεί στην κινεζική σοσιαλιστική επανάσταση ενάντια στον ιμπεριαλισμό. Όμως, πέρα από τη συζήτηση για το Beijing Consensus, είναι αναμφίβολα εκπληκτική, τα τελευταία χρόνια, η επιβεβαίωση της σημασίας των αρχαίων κινεζικών παραδόσεων, που κάποτε θεωρήθηκαν ένα εμπόδιο για τον εκσυγχρονισμό. Τα τελευταία 20 χρόνια, αρχίσαμε να εκτιμάμε τη συνέχεια, αντί για τη ρήξη, ανάμεσα στην αρχαία και στη σύγχρονη Κίνα.
Η πανδημία φανέρωσε αρκετές αδυναμίες του δυτικού συστήματος. Τι θα μπορούσαν να μάθουν οι δυτικοί από την Κίνα;
Ο σχετικά ταχύς και αποτελεσματικός έλεγχος της πανδημίας από την Κίνα έδειξε ότι μια ισχυρή και συγκεντρωτική ηγεσία μπορεί να ανταποκριθεί σε σοβαρές κρίσεις. Μερικοί δυτικοί μελετητές αρχίζουν να αναστοχάζονται σχετικά με τους δημοκρατικούς πολιτικούς και νομικούς θεσμούς έναντι του αγώνα κατά της κρίσης. Στον νομικό τομέα, για παράδειγμα, μετά την 11η Σεπτέμβρη άρχισαν να συζητάνε αν οι κυβερνήσεις θα μπορούσαν να παραβιάσουν τις δημοκρατικές διαδικασίες για να ανταποκριθούν στις έκτακτες καταστάσεις. Πριν από την πανδημία, υπήρχε ο φόβος ότι οι καταστάσεις κρίσης θα μπορούσαν εύκολα να οδηγήσουν σε υπερβολικές ενέργειες εκ μέρους των κυβερνήσεων, μέχρι του σημείου να περιορίσουν τις ατομικές ελευθερίες. Τώρα, παρά ταύτα, αναδύθηκε το αντίθετο πρόβλημα: σύμφωνα με πρόσφατες μελέτες του συνταγματικού δικαίου, η αντίδραση των κυβερνήσεων υπήρξε σε ευρεία κλίμακα ανεπαρκής.
Είναι ακόμη πολύ νωρίς για να πούμε αν και πώς η κινεζική εμπειρία μπορεί να μεταφυτευθεί αλλού. Ίσως η κινεζική εμπειρία να μπορεί να μας βοηθήσει να θυμόμαστε ότι σε κάθε σύγχρονη κοινωνία χρειάζεται μια ενοποιητική δύναμη, τουλάχιστον σε καιρούς κρίσης.
Χάρη στη σταθερή οικονομική μεγέθυνση, το Beijing Consensus απέκτησε μια κάποια δημοτικότητα στο εξωτερικό, ιδιαίτερα ανάμεσα στις αναπτυσσόμενες χώρες. Ποιες θεωρείτε ότι ήταν οι ελκυστικότερες πλευρές του;
Νομίζω ότι η έμφαση που τέθηκε από την Κίνα στην εθνική κυριαρχία και το γεγονός ότι η κυβέρνηση κατορθώνει να διατηρήσει πρακτικά την κυριαρχία, είναι ένα στοιχείο γοητείας για τις αναπτυσσόμενες χώρες. Σύμφωνα με τις αρχές του διεθνούς δικαίου, κάθε έθνος- κράτος χαίρει μιας «κυριαρχίας de jure». Μα το να διατηρήσει την «κυριαρχία de facto» –κυρίως υπό την οικονομική και χρηματοπιστωτική έννοια– είναι εντελώς άλλο πράγμα. Σε έναν παγκοσμιοποιημένο κόσμο, η καταπάτηση της εθνικής κυριαρχίας δεν παίρνει πια τη μορφή μιας εδαφικής κατοχής, αλλά συμβαίνει μέσω της οικονομικής διείσδυσης για να ελεγχθεί η πολιτική μοίρα μιας χώρας. Η Κίνα έπαιρνε πάντα πολύ στα σοβαρά την κυριαρχία, πάνω απ’ όλα στο πλαίσιο της μετά τον ψυχρό πόλεμο παγκοσμιοποίησης. Αυτό καθιστά την Κίνα περισσότερο ανεξάρτητη σε σχέση με άλλες μη δυτικές οικονομίες. Η αντιπαράθεση με τις ΗΠΑ, η διαμάχη με την ΕΣΣΔ και η συμφιλίωση με τις ΗΠΑ ήταν όλα παραδείγματα επιβεβαίωσης κυριαρχίας, ανεξαρτησίας και αυτονομίας. Η Κίνα, στην πραγματικότητα, δεν αποδέχτηκε ποτέ εντελώς το Washington Consensus ή το αντίθετό του, το οποίο μπορούμε να ονομάσουμε Moscow Consensus. Η επιτυχία της κινεζικής οικονομικής μεταρρύθμισης βασίζεται πάνω σε μια αλλαγή άποψης για το σοβιετικό μοντέλο, αλλά όχι στην άμεση προσφυγή στο αμερικάνικο μοντέλο. Παρόλο που προσπαθεί να μάθει από τη Δύση σε διάφορους τομείς, η Κίνα δανείζεται με επιλεκτικό τρόπο.
Μετάφραση: Τόνια Τσίτσοβιτς