Στα 99 του χρόνια, ο Εντγκάρ Μορέν μας προσφέρει ένα μικρό πόνημα 120 σελίδων –σε συνεργασία με την σύντροφό του Sabah Abouessalam– για να τονίσει ότι ο στοχασμός πάνω στην πανδημική κρίση του κορονοϊού επιβεβαιώνει την επείγουσα πλέον ανάγκη να ασχοληθούμε ουσιαστικά με το ζήτημα της επιβίωσης της ανθρωπότητας: «Ας αλλάξουμε δρόμο: τα μαθήματα του κορονοϊού» (μετάφραση: Θεόδωρος Παραδέλλης, Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, 2021). Την ανάγκη αυτή επισήμαινε και στο προηγούμενο βιβλίο του, που εκδόθηκε το 2011 με τον τίτλο «Ο δρόμος για το μέλλον της ανθρωπότητας» (μετάφραση: Θεόδωρος Παραδέλλης, Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, 2016): «Έχω απόλυτη συναίσθηση πως η δυνατότητα ν’ αλλάξουμε δρόμο γίνεται ολοένα και πιο απίθανη… Διαισθάνομαι λοιπόν ότι το απίθανο, στο οποίο αφιερώνομαι, κινδυνεύει να γίνει αδύνατο. Αλλά έστω κι αν ο Τιτανικός ναυαγήσει, ίσως ένα μπουκάλι ριγμένο στη θάλασσα καταφέρει να φτάσει στις ακτές ενός κόσμου όπου όλα θ’ αρχίσουν ξανά. Κανείς δεν ξέρει ποτέ αν και πότε είναι αργά».
Στο πρόσφατο «Ας αλλάξουμε δρόμο» επαναλαμβάνει: «Δεν έχω χάσει όλες μου τις ελπίδες… επιθυμώ να αφυπνίσω, να εγείρω, τις συνειδήσεις, δαπανώντας τις τελευταίες μου δυνάμεις σε αυτό το πόνημα. Η ανοιχτή αυτή κρίση του κορονοϊού με εξέπληξε σφόδρα, αλλά δεν εξέπληξε τον τρόπο που σκέπτομαι, αντίθετα τον επιβεβαίωσε. Διότι, τελικά, είμαι παιδί όλων των κρίσεων που βίωσε η ενενηντάχρονη ζωή μου».
Εδώ συμπυκνώνει το καταστάλαγμα μιας μακρόχρονης και πολυκύμαντης πολιτικής αναζήτησης που ξεκίνησε από τα χρόνια της εφηβείας που συνέπεσε με τη δραματικότερη πολιτικά δεκαετία του 20ού αιώνα. Αντιφασίστας, κομμουνιστής, αντισταλινικός και αντιστασιακός στη ναζιστική κατοχή. Με το τέλος του πολέμου αρχίζει ακαδημαϊκή σταδιοδρομία αφιερωμένη στη μελέτη της ανθρώπινης συνθήκης και της ανθρώπινης νόησης. Από το 1956 μέχρι το τέλος του του 1962 διεύθυνε το περιοδικό «Arguments» που εξέδιδαν μαζί με τους Ρολάν Μπαρτ, Κώστα Αξελό κ.ά. Παραμένει πάντα πολιτικά ενεργός. Το 1954-’62 υποστηρίζει το δικαίωμα ανεξαρτησίας της Αλγερίας χωρίς να υποστηρίζει το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο (FLN), «υπερασπιζόμενος την τιμή του πρώτου Αλγερινού αντιστασιακού που κατασυκοφαντήθηκε από το FLN, του Μεσαλί Χατζ».
«Απόκτησα οικολογική συνείδηση στην Καλιφόρνια το 1969-1970, διαβάζοντας κυρίως το προφητικό άρθρο του [Paul] Erlich για το θάνατο των ωκεανών, αλλά η έκθεση Meadows ήταν αυτή που με διαφώτισε και με έκανε έναν από τους πρωτεργάτες μιας οικολογικής πολιτικής. Η πολιτική αυτή δεν περιορίζεται στην προστασία του ανθρώπινου περιβάλλοντος, αλλά απαιτεί να μετασχηματίσουμε τη σκέψη μας, τα ήθη μας, τον πολιτισμό μας προς την κατεύθυνση που ορίζει το ανά χείρας βιβλίο, την οικοπολιτική και την πολιτική του πολιτισμού».
Κατανόηση των λαθών, κοινή πορεία για τη διόρθωση
Αν λοιπόν το διακύβευμα για την επιβίωση της ανθρωπότητας είναι να αλλάξει το δρόμο της, τότε προέχει η κατανόηση των λαθών και ακολουθεί η κοινή πορεία για τη διόρθωσή τους. Στο επίκεντρο της συνείδησης πρέπει να μπει ο άνθρωπος σαν είδος που επιβιώνει και συμβιώνει στον πλανήτη γη, διαχειριζόμενος τη νοημοσύνη του (και την τεχνολογία του) χωρίς υπεροψία αλλά μέσα στο πλαίσιο του φυσικού της ρόλου. Επάνω σ’ αυτόν τον θεμέλιο λίθο ο Μορέν, οικοδομεί τις βασικές αρχές μιας ολοκληρωμένης ιδεολογίας και σκέψης πολύπλοκης και εκτεταμένης, αλλά ταυτόχρονα συνεκτικής και τεκμηριωμένης που καθοδηγεί στον νέο δρόμο.
Αυτή η σκέψη επαναβεβαιώνει τα βασικά προτάγματα της αριστεράς (αλληλεγγύη, δημοκρατία, μείωση των ανισοτήτων κ.λπ.) αλλά δίνει και βάσεις για τη διαχείριση της πολυπλοκότητας και της αλληλοαναίρεσης των επιδιώξεων – όταν αυτές συγκρούονται. «Προτείνουμε ένα προοδευτικό δρόμο, χαραγμένο από μια νέα πολιτική που θεμελιώνεται στον ουμανιστικό πολιτισμό του παρελθόντος και την αναβίωση των αρχών της Δημοκρατίας: Ελευθερία, Ισότητα, Αδελφοσύνη. Αυτή η συμπληρωματικότητα εμπεριέχει ανταγωνισμούς τους οποίους η πολιτική σκέψη πρέπει συνεχώς να διαχειρίζεται, ρίχνοντας το βάρος πότε στον ένα και πότε στον άλλο όρο. Στην πραγματικότητα, η Ελευθερία από μόνη της καταστρέφει την Ισότητα, η επιβαλλόμενη Ισότητα καταστρέφει την Ελευθερία, η Αδελφοσύνη μπορεί να προωθηθεί μόνο από την Πολιτική και αυτή εξαρτάται από τους πολίτες· συμβάλλει όμως στην Ελευθερία και την Ισότητα. Η ενότητα των τριών αυτών όρων παρέχει τη ρεπουμπλικανική και δημοκρατική βάση για μια πολιτική που θα αντλούσε από τέσσερις μεταγενέστερες πηγές:
- τη σοσιαλιστική πηγή, ταγμένη στη βελτίωση της κοινωνίας με τη σφυρηλάτηση της αλληλεγγύης και την άρνηση της κυριαρχίας του κέρδους,
- την ελευθερόφρονη πηγή, ταγμένη στην αυτονομία και την άνθιση της προσωπικότητας,
- την κομμουνιστική πηγή, ταγμένη στην εδραίωση της αδελφοσύνης στις ανθρώπινες σχέσεις·
- την οικολογική πηγή, της οποίας η σημασία, που αναδείχτηκε το 1970, πρέπει να διαποτίσει κάθε πολιτική·
Η νέα πολιτική σκέψη οφείλει να αναβιώσει και να συνδέσει μεταξύ τους αυτές τις πηγές.»
Οδηγός για τη ριζοσπαστική αριστερά
Μπορούμε αβίαστα να δούμε το «Ας αλλάξουμε δρόμο» σαν πλήρη πρόταση για τις βασικές αρχές ενός προγράμματος της ριζοσπαστικής αριστεράς.
Αναλυτικότερος «Ο δρόμος για το μέλλον της ανθρωπότητας», καταπιάνεται με όλους τους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας επισημαίνοντας τις μεταρρυθμίσεις που απαιτούνται για να αποφύγουμε το δυσοίωνο μέλλον που επαπειλείται από την μέχρι τώρα πορεία μας. Μεταρρυθμίσεις της σκέψης και της παιδείας, μεταρρυθμίσεις της κοινωνίας, μεταρρυθμίσεις της ζωής. Για να δώσουμε μια ιδέα της ολοκληρωμένης και ταυτόχρονα αναλυτικής προσέγγισης, παραθέτουμε τους τίτλους μόνο των κεφαλαίων που περιλαμβάνονται στις μεταρρυθμίσεις της κοινωνίας: Ιατρική και υγεία, Πόλη και κατοικία, Γεωργία και ύπαιθρος, Η διατροφή, Η κατανάλωση, Η εργασία. Τα δύο αυτά βιβλία του Μορέν μπορούν να χρησιμοποιηθούν σαν ένα πολύ χρήσιμο βοήθημα για αυτούς που καταπιάνονται με τη σύνταξη κομματικών προγραμμάτων.