Αρκετά με τους προστάτες
Στο σκοτάδι που αιχμαλωτίζει να φτάσει η φωνή,
στεντόρεια να αρθρωθεί η λέξη και να τσακίσει∙ είναι γυναικοκτόνοι.
Ένα βαθύ χαντάκι χλεύης για εκείνους που ανέχονται,
μια αγκαλιά για κάθε θύμα κακοποίησης.
Λευκή σημαία στο κοφτερό σπαθί της καταγγελίας.
Μύριες σταγόνες έτοιμες καιρό να στάξουν τα υπολείμματα ανοχής
θα τρικυμίσουν την ενοχή και τη συγκάλυψη.
Εβίτα Καραγεώργου
(από το μαχητικό φεμινισμό του '70, σήμερα)
Γυναικοκτονία. Πάλι. Αυτή τη φορά ήταν η Γαρυφαλλιά Ψαράκου, που δολοφονήθηκε στην Φολέγανδρο από τον 30χρονο σύντροφό της. Και ενώ αναρωτιέσαι τι άλλο μπορεί να γραφτεί για την έμφυλη βία, αφού όλες και όλοι πια έχουμε αντιληφθεί την έκρυθμη κατάσταση και την υπαιτιότητα της πατριαρχίας, με περιστατικά να γνωστοποιούνται σχεδόν καθημερινά, έρχονται τα πολλαπλά ξεπλύματα της γυναικτονίας της Γαρυφαλλιάς να σε διαψεύσουν.
Πρώτη απόπειρα έγινε από βουλευτές και πολιτευτές της ΝΔ (πχ Κ. Μπογδάνος και Α. Λατινοπούλου), αλλά και άλλους, όπως ο ψυχολόγος Στ. Σιδηρόπουλος, που εστίασαν στον πολιτικό αυτοπροσδιορισμό του δράστη ως αναρχικού για μικροπολιτικά οφέλη και για να επιχειρηματολογήσουν κατά του όρου γυναικοκτονίας, αφού, όπως υποθέτει στο fb ο ψυχολόγος, και ο δράστης αποδεχόταν έννοιες όπως η πατριαρχία και η γυναικοκτονία, αλλά τελικά διέπραξε το έγκλημα.
Οι χώροι της Αριστεράς όντως δεν είναι άμεμπτοι σεξισμού, αφού συχνά παρατηρούνται στερεοτυπικές εξουσιαστικές συμπεριφορές της κυρίαρχης ανδρικής ταυτότητας, ακόμα και από όσους μπορεί να αυτοπροσδιορίζονται ως φεμινιστές. Από mansplaining του φεμινισμού και των κακοποιητικών βιωμάτων στις ίδιες τις επιζήσασες και εν γένει στις γυναίκες, μέχρι την υποτίμησή τους ή την άσκηση βίαιων συμπεριφορών. Το γεγονός αυτό, όμως, καταδεικνύει ίσα–ίσα το πόσο σημαντικός είναι ο αγώνας για την αποδόμηση της πατριαρχίας, καθώς όλοι και όλες μας έχουμε ενσωματωμένα πολλά κατάλοιπά της. Ακόμα και οι γυναίκες, φτάνοντας καμιά φορά και σε τραγικά σημεία, όπως η Α. Λατινοπούλου, που εν μέσω αυτών των τραγικών εξελίξεων, πόσταρε περιστατικά δολοφονιών ανδρών, γράφοντας «όχι στη μητριαρχία».
Η ρομαντικοποίηση της έμφυλης βίας
Έπειτα ήρθε το ξέπλυμα του «έρωτα», με τη συγγραφέα Μάρω Βαμβουνάκη να δηλώνει πως έχει φάει και έχει ρίξει ξύλο σε σχέσεις της κι ότι αυτά δεν έγιναν από κακία, αλλά από ορμητικό έρωτα, ρομαντικοποιώντας, όπως άλλωστε συμβαίνει πλείστες φορές και στην τέχνη και κοινωνικά, την έμφυλη βία και την αντίληψη της/του ερωτικού συντρόφου σαν κτήμα. Αντίστοιχα συνέβη και με άρθρο στα Νέα, που διερωτώταν «ποια δεν έχει ακούσει πάνω στον τσακωμό φράσεις, όπως “θα σε πετάξω από το παράθυρο” ή “αν σου χώσω καμία…”», γράφοντας ακόμα πως «ο 30χρονος έκανε αυτό που έχει περάσει από το μυαλό πολλών ανδρών: την έσπρωξε από τα βράχια…». Δυστυχώς αυτό για κάποιες περιπτώσεις (και όχι σε όλες, όπως γράφεται) μπορεί να είναι αλήθεια, αλλά δεν είναι κανονικότητα και αποδεκτό, όπως παρουσιάζεται στο άρθρο, είναι έγκλημα.
Ο έρωτας ως συναίσθημα μπορεί να είναι θυελλώδης, οι κοινωνικές πρακτικές του, όμως, και οι συμπεριφορές που συνεπάγεται, κατασκευάζονται και αναπαράγονται πολιτισμικά. Αυτό καταδεικνύεται και από τις διαφορές που εντοπίζονται σε αυτές ανά τους αιώνες, αλλά και διατοπικά και διαταξικά. Για παράδειγμα, σε περασμένους αιώνες ο έρωτας στη Δύση μεταφραζόταν απευθείας σε πρόταση γάμου χωρίς σεξουαλική συναναστροφή του ζευγαριού, μονομαχίες για τους αυλικούς (όχι πχ για τους αγρότες), γυναικεία παθητικότητα και απο-σεξουαλικοποίηση, αποδοχή της εξωγαμικής απιστίας του άντρα κτλ. Και εννοείται πάντα ετεροφυλοφιλικά. Συμπεριφορές και πρακτικές, δηλαδή, που δεν ταιριάζουν στο σημερινό αφήγημα του «ορμητικού έρωτα», αλλά εξίσου φυσικοποιημένες τότε, όπως τώρα ακόμα η βίαιη συμπεριφορά του άντρα. Αυτό που μπορεί να παρατηρηθεί, όμως, ανά τους αιώνες στις κοινωνικές πρακτικές του έρωτα, είναι ο υποδεέστερος και καταπιεσμένος ρόλος που συνήθως επιφυλάσσεται για τις γυναίκες, είτε σαν παθητικά, ασεξουαλικά όντα που περιμένουν την πρόταση γάμου, είτε σαν υστερικές που θέλουν ένα χαστούκι για να στρώσουν κτλ. Και αντίστοιχα για τους άνδρες ο κυριαρχικός ρόλος, μέσω χρημάτων, δικαιωμάτων, λήψης αποφάσεων, βίας κτλ.
Η ψυχιατρικοποίηση των δραστών
Τελευταίο ξέπλυμα (προς το παρόν) που επιχειρήθηκε, είναι η ψυχοπαθολογική κατάσταση του δράστη, με τον συνήγορό του να δηλώνει πως είναι ψυχικά ασθενής που είχε διακόψει τη φαρμακευτική του αγωγή και ότι ενώ ο 30χρονος «συνειδητοποιεί την πράξη του, δεν μπορεί να καταλάβει τι τον ώθησε σ’ αυτήν». Για το ρόλο αυτού του στοιχείου αναμένεται ψυχιατρική πραγματογνωμοσύνη. Ως επιχείρημα πάντως, εκτός ότι στιγματίζει όλους και όλες τις ψυχικά ασθενείς σαν επικίνδυνους εγκληματίες, γεγονός που πολλάκις έχει διαψευστεί από τους ειδικούς ψυχικής υγείας, δεν εξηγεί και τα λεγόμενα του δράστη κατά την ομολογία του, στα οποία μπορεί να αναγνωσθεί το μισογύνικο κίνητρο. «Με είχε υποχείριο της. Με μείωνε. Αυτό με τσάντιζε πολύ», φέρεται να είπε στους αστυνομικούς, βάσει δημοσιευμάτων, σκιαγραφώντας το κυρίαρχο στερεότυπο του αρσενικού εγωισμού «που δεν ανέχεται τέτοιες συμπεριφορές».
Αποδόμηση των στερεοτύπων από το σχολείο
«Η Γαρυφαλλιά είναι μία από τις πολλές περιπτώσεις γυναικοκτονίας τα τελευταία χρόνια. Η λίστα είναι μεγάλη και αν συμπεριλάβουμε υποθέσεις ξυλοδαρμών, βιασμών, λεκτικής και ψυχολογικής βίας, μεγαλώνει ακόμα περισσότερο. Τόσο πολύ, που αν ψάξουμε σε αυτή, ίσως βρούμε μέσα και τους εαυτούς μας. Τα περιστατικά αυτά πυροδοτούνται από τα πρότυπα της κοινωνίας, πρότυπα που παραχωρούν κοινωνικά προνόμια σε άτομα που οικοδομούν αρσενικές ταυτότητες, πρότυπα που τοποθετούν τη γυναίκα σε υποδεέστερη θέση, που σχεδόν την αντικειμενοποιούν. Προκειμένου, λοιπόν, να βρούμε τα αίτια της αύξησής τους, θα πρέπει να κάνουμε μια ιδεολογική “ανασκαφή” και να συνειδητοποιήσουμε ότι το χέρι των δολοφόνων οπλίζει η πατριαρχία, ο σεξισμός και ο μισογυνισμός», τονίζει στην «Εποχή» η Βάσια Τσάμη, μεταδιδακτορική ερευνήτρια, διδάσκουσα Κοινωνιογλωσσολογίας στο τμήμα Εκπαίδευσης και Αγωγής στην Προσχολική Ηλικία του Πανεπιστημίου Αθηνών.
Η αναγνώριση και η αποδόμηση των πατριαρχικών προτύπων και της τοξικής αρρενωπότητας (ανταγωνισμός, επιθετικότητα, κυριαρχικότητα κτλ), που αναπαράγονται και διαδίδονται από τα ΜΜΕ μέχρι τους επίσημους θεσμικούς φορείς, είναι και το κλειδί καταπολέμησης των περιστατικών έμφυλης βίας, όπως εξηγεί η ίδια, δίνοντας κάποια ενδεικτικά παραδείγματα για το πώς αυτά τα στερεότυπα κυριαρχούν σε όλη την πορεία της ζωής μας:
«Από τη γέννησή του το παιδί θα λάβει το επώνυμο του πατέρα, τις περισσότερες φορές χωρίς καν συζήτηση επί του θέματος, σαν να είναι πλήρως αυτονόητη διαδικασία. Στη νηπιακή ηλικία οικοδομούνται οι παραδοσιακοί και άκαμπτοι έμφυλοι ρόλοι μέσω των παιχνιδιών και των διαφημίσεων: τα κορίτσια προβάλλονται ως νοικοκυρές και φιλάρεσκα άτομα, τα αγόρια ως ηγεμονικά και επιθετικά. Ακόμα και στον φυσικό θάνατο παρατηρούμε έμφυλες διακρίσεις. Το κηδειόχαρτο γράφει συχνά “η χήρα του τάδε”, αλλά ποτέ το αντίστροφο».
Βασικό ρόλο στην αποδόμηση αυτών των ταυτοτήτων και ρόλων κατέχει η σχολική εκπαίδευση: «Μέχρι στιγμής οι κινήσεις που έχουν γίνει μέσω σχολικών προγραμμάτων και εγχειριδίων έχουν αποσπασματικό χαρακτήρα. Μελλοντικά η εκπαίδευση μπορεί και πρέπει να διαδραματίσει καθοριστικό ρόλο, ώστε να αποφευχθούν περιστατικά έμφυλης βίας. Στόχος ενός τέτοιου εγχειρήματος θα πρέπει να είναι η ενδυνάμωση των κριτικών αντανακλαστικών των μαθητών και μαθητριών, ώστε τα παιδιά να μπορούν να αναστοχάζονται και να τοποθετούνται κριτικά πάνω σε θέματα που σχετίζονται με το φύλο. Συγκεκριμένα, να αποκτήσουν επίγνωση του πώς κατασκευάζονται, πώς κυκλοφορούν και πώς διαχέονται τα έμφυλα στερεότυπα, να συνειδητοποιήσουν τον τρόπο που τα έμφυλα στερεότυπα και οι προκαταλήψεις διαμορφώνουν τις στάσεις μας. Να αντιληφθούν ότι αυτά τα στερεότυπα συχνά αναπαράγονται με έμμεσους και υπόρρητους τρόπους, και να συνειδητοποιήσουν τη σημασία αμφισβήτησής τους ως βήμα προς την ισότητα και τον σεβασμό στα ανθρώπινα δικαιώματα», σημειώνει η Βάσια Τσάμη.
Τονίζει δε πως προκειμένου τα παιδιά να μπορέσουν να μετασχηματίσουν αυτή την ενδοσχολική εμπειρία σε πρακτική στην εξωσχολική τους ζωή, «είναι καίριος ο ρόλος των εκπαιδευτικών. Πρώτα οι ίδιοι και οι ίδιες θα πρέπει να έχουν αποφυσικοποιήσει τα έμφυλα στερεότυπα, να έχουν επίγνωση, δηλαδή, ότι η πραγματικότητα που μας περιβάλλει δεν είναι μία φυσική και πάγια κατάσταση, αλλά κοινωνικά κατασκευασμένη και άρα υπό διαρκή διαπραγμάτευση και μεταβολή. Τα φύλα δεν έχουν βιολογικά προκαθορισμένες συμπεριφορές, αλλά είναι η ίδια η κοινωνία που τις επιβάλλει, και άρα μπορούν να αλλάξουν».
Σημείωση
Η Βάσια Τσάμη μαζί με την Νικολέττα Παναγάκη, και τη βοήθεια του Κωστή Παπαϊωάννου, έχουν διαμορφώσει ένα εκπαιδευτικό υλικό στη λογική του κριτικού γραμματισμού, με στόχο τα εκπαιδευτικά προγράμματα να κινούνται σε μια κατεύθυνση αποκάλυψης των διακρίσεων, των ανισοτήτων, του ρατσισμού και του σεξισμού που συχνά ελλοχεύουν στα κείμενα. Το υλικό περιλαμβάνει 6 διδακτικές ενότητες, που πραγματεύονται θέματα σεξισμού από «ήπιες» μορφές μέχρι πιο σοβαρές και αξιόποινες πράξεις και είναι αναρτημένο στην ιστοσελίδα του «Σημείο για τη μελέτη και την αντιμετώπιση της ακροδεξιάς», simeio.org.gr/ekpaideutiko-iliko/sexismos-isotita-ton-filon