Ισαάκ Ντόιτσερ «Ο άοπλος προφήτης. Τρότσκι 1921-1929», μετάφραση: Νίκος Ταμβακλής, εκδόσεις Κουκκίδα, 2021
Κυκλοφόρησε πρόσφατα στα ελληνικά ο δεύτερος τόμος της κλασικής τριλογίας του Ισαάκ Ντόιτσερ για τον Τρότσκι. Η τρίτομη αυτή βιογραφία εκδόθηκε τμηματικά μεταξύ 1954 και 1963 και, όπως έχει πει ο ίδιος ο συγγραφέας της και θυμίζει ο μεταφραστής στον πρόλογό του, «κάθε μέρος της τριλογίας διαθέτει τη δική του αυτονομία και μπορεί να διαβαστεί μεμονωμένα καθώς καλύπτει αυτοτελώς και ολοκληρωμένα την αντίστοιχη περίοδο».
Οι τίτλοι των τριών τόμων είναι Ο ένοπλος προφήτης (καλύπτει την προεπαναστατική περίοδο μέχρι και τον εμφύλιο, δηλαδή την περίοδο 1879-1921), Ο άοπλος προφήτης (αναφέρεται στη μετεπαναστατική περίοδο μέχρι την εξορία του Τρότσκι, δηλαδή τα χρόνια 1921-1929) και Ο απόβλητος προφήτης (για τα χρόνια της κυριαρχίας του Στάλιν και την παράλληλη άνοδο του φασισμού και του ναζισμού στην Ευρώπη, δηλαδή την περίοδο 1929-1940· τον Αύγουστο του 1940 δολοφονήθηκε ο Τρότσκι).
«Όλοι οι οπλισμένοι προφήτες έχουν νικήσει και οι άοπλοι έχουν καταστραφεί», γράφει ο Μακιαβέλι στον Ηγεμόνα, και από αυτή τη φράση εμπνέεται ο Ντόιτσερ για τους τίτλους αυτής της εκτενούς τριλογίας που, μέσα από την ιστορία του Τρότσκι, αποτυπώνει όλο το έπος της επανάστασης, την τραγωδία της αντεπανάστασης και την αρχή του τέλους. Η γραφή του Ντόιτσερ είναι συναρπαστική και η ματιά του βαθιά πολιτική και πάντα κριτική (όπως λέει ο ίδιος, «ήμουν το πρώτο μέλος που διαγράφηκε από το Πολωνικό [Κομμουνιστικό] Κόμμα για τον αντισταλινισμό του»).
Ο τόμος αυτός αναφέρεται στην πιο κρίσιμη ίσως περίοδο: την περίοδο όπου η νεότευκτη Σοβιετική Ένωση προσπαθεί να σταθεί στα πόδια της μετά από επτά πολύ δύσκολα χρόνια, δηλαδή μετά από τον πόλεμο, την επανάσταση και τον εμφύλιο, ενώ συνάμα αρχίζει να οργανώνεται η κυριαρχία του Στάλιν και η ριζική μεταλλαγή του κόμματος και της χώρας. Ο Ντόιτσερ ιχνηλατεί αυτή την ιστορία με άξονα τη μορφή του Τρότσκι, τις απόψεις του, τις συγκρούσεις για το κόμμα αλλά και για τη διακυβέρνηση της χώρας. Βέβαια, ο συγγραφέας το ξεκαθαρίζει εξαρχής: «τίποτε δεν είναι πιο ξένο στις προθέσεις μου από το να επιδοθώ σε ένα είδος λατρείας του Τρότσκι […] δεν προσπαθώ να παρουσιάσω εδώ την ένδοξη εικόνα ενός ανθρώπου ακηλίδωτου και χωρίς σκιές».
Είναι αδύνατον σε λίγες γραμμές να περιγραφεί το τεράστιο φάσμα των θεμάτων που πραγματεύεται το βιβλίο μέσα από την ιστορία εκείνων των χρόνων και των πρωταγωνιστών τους: από την εθνική αυτοδιάθεση μέχρι τη σύγκρουση ανάμεσα στους δύο αντικρουόμενους πόλους «σοσιαλισμός σε μία χώρα» και «διαρκής επανάσταση», από την ταξική συγκρότηση της μετεπαναστατικής Ρωσίας μέχρι τη γραφειοκρατικοποίηση του κόμματος και την κατάλυση της δημοκρατίας, όχι μόνο της εσωκομματικής.
Εξαιρετικό ενδιαφέρον έχει το τρίτο κεφάλαιο, με τίτλο «Δεν ζει μόνο με πολιτική…», που πραγματεύεται το έργο και την παρέμβαση του Τρότσκι στα ζητήματα της λογοτεχνίας, της τέχνης και της εκπαίδευσης. Το ανοιχτό μυαλό, σε σχέση με άλλες δυνάμεις του κόμματος, με το οποίο έβλεπε ο Τρότσκι τα ζητήματα της λογοτεχνίας και της τέχνης συγκροτούσε μια άλλη αντίληψη για τα θέματα αυτά κι έτσι «το σύνολο της “τροτσκιστικής” αντίληψης για την κουλτούρα και την τέχνη δέχθηκε πολύ γρήγορα καταιγιστικά πυρά» τόσο από γραφειοκράτες όσο και από «υπερεπαναστατικές λογοτεχνικές σέχτες».
Η σύγκρουση για το μέλλον του κόμματος και της χώρας κορυφώθηκε τα χρόνια 1926 και 1927. Οι λόγοι για την κυριαρχία του Στάλιν και την πορεία που πήρε η χώρα είναι πολλοί και σύνθετοι – η ανάγνωση του βιβλίου του Ντόιτσερ, ανεξάρτητα από τυχόν επιμέρους συμφωνίες ή διαφωνίες, είναι εξαιρετικά διαφωτιστική. Η εξορία του Τρότσκι άρχισε από την Άλμα Άτα, ενώ τον Ιανουάριο του 1929 απελάθηκε από τη Σοβιετική Ένωση στην Τουρκία. Κοιτάζοντας εκείνη την παγωμένη νύχτα για τελευταία φορά πίσω του τη Ρωσία, «πρέπει να αισθάνθηκε σαν η ίδια η επανάσταση να είχε κι αυτή παγώσει».