Ο Κωστής Χατζημιχάλης με τα βιβλία του, τα άρθρα και τις δημόσιες παρεμβάσεις του, εδώ και αρκετές δεκαετίες, προσπαθεί με επιμονή να πείσει την ελληνική Αριστερά για τη σημασία του χώρου στην ανάλυση των κοινωνικών φαινομένων, γεγονός που οφείλουν να λαμβάνουν σοβαρά υπόψη τους στη χάραξη της στρατηγικής τους εκείνες οι πολιτικές και κινηματικές δυνάμεις που έχουν στόχο τον κοινωνικό μετασχηματισμό.
Αυτή η βασική θέση του διαπερνά και το σημερινό του άρθρο, που βασίζεται σε ανακοίνωση που έκανε στο διεθνές διαδικτυακό συνέδριο με τίτλο “Political Economy of COVID-19” [Η πολιτική οικονομία της COVID-19], το οποίο συνδιοργάνωσαν το ερευνητικό κέντρο Eurac Research και το Πανεπιστήμιο της Λειψίας, στις 17 και 18 Ιουνίου 2021.
Στο συγκεκριμένο κείμενο, ο Χατζημιχάλης εκφράζει τον απαισιόδοξο προβληματισμό του για τις γεωγραφικά άνισες, αλλά και επικίνδυνα αντιδημοκρατικές, παγκόσμιες εξελίξεις που κατά την γνώμη του προβλέπεται να ακολουθήσουν το ευκταίο τέλος της πανδημίας. Πρόκειται για εξελίξεις οι οποίες διαδραματίζονται εδώ και πολλά χρόνια στο φόντο της καταστροφικής και κλιμακούμενης κλιματικής κρίσης, των αλλεπάλληλων χρηματοπιστωτικών και οικονομικών κρίσεων και του γενικότερου μετασχηματισμού του παγκόσμιου καπιταλισμού, στον οποίο συμβάλλει καθοριστικά και η πανδημία (ή καλύτερα –για να είμαστε συνεπείς με τη σκέψη του– για τον μετασχηματισμό των καπιταλισμών στα διάφορα μέρη του κόσμου, συμπεριλαμβανομένης της Ευρωπαϊκής Ένωσης και της Ελλάδας).
Ο Κωστής Χατζημιχάλης είναι ομότιμος καθηγητής γεωγραφίας του Χαροκόπειου Πανεπιστημίου.
Χ. Γο.
Κοιτώντας τις δυο πρώτες δεκαετίες του 21ου αιώνα, οι ιστορικοί και οι γεωγράφοι του μέλλοντος θα αναγνωρίσουν μια αξιοσημείωτη σύμπτωση τριών παγκόσμιων κρίσεων που επηρέασαν τους καπιταλισμούς και τις κοινωνίες τους. Η πρώτη έχει αρχίσει πολύ πριν, αλλά γνώρισε την κορύφωσή της κατά τη διάρκεια του τρέχοντος αιώνα, και πρόκειται φυσικά για την κλιματική κρίση σε όλες τις εκδοχές της: από την καταστροφή της άγριας φύσης, μέχρι τη βίαιη αλλαγή χρήσεων γης, τη ρύπανση κάθε είδους, κ.α. Η δεύτερη είναι η παγκόσμια οικονομική κρίση που άρχισε το 2008 και εξελίχτηκε στην παγίδα του δημόσιου και ιδιωτικού χρέους, την οποία θα ακολουθήσει η υγειονομική κρίση που βιώνουμε σήμερα, της πανδημίας COVID-19, η δραματική απειλή κατά της ανθρωπότητας, με εκατομμύρια νεκρούς και αρνητικές επιπτώσεις στις κοινωνίες και στους δημοκρατικούς θεσμούς σε όλο τον κόσμο, μια διαβολική ακολουθία, που θα την συνοδεύσει άλλη μία οικονομική κρίση, τα πρώτα σημάδια της οποίας βιώνουμε ήδη. Όπως συμβαίνει πάντα, οι τρεις κρίσεις αλληλοτροφοδοτούνται και έχουν άνισες κοινωνικές και γεωγραφικές επιπτώσεις, ιδιαίτερα αρνητικές στις χαμηλότερες κοινωνικές τάξεις, στον παγκόσμιο Νότο, στις γυναίκες, στους έγχρωμους και στα παιδιά.
Τις τρεις παραπάνω κρίσεις αγκαλιάζει η ευρύτερη συνθήκη που καθορίζει τις ζωές μας τα τελευταία 40 χρόνια, ο νεοφιλελευθερισμός, ο οποίος έχει ενσταλάξει σε πολιτικούς και σε πολίτες την έννοια της ατομικής ευημερίας ως σχέση κόστους/οφέλους. Τα άτομα, σύμφωνα με τη λογική αυτή, μεγιστοποιούν την ικανοποίηση τους και τα κέρδη τους (από την αύξηση των εισοδημάτων τους, τις φιλίες, τον έρωτα μέχρι την απόλαυση της φύσης) με το να περιορίζουν το κόστος επίτευξής τους. Είναι ατομική υπόθεση και ευθύνη του καθενός να αυξήσει το κέρδος ή την ικανοποίησή του, να επιτύχει του σκοπούς του ανταγωνιζόμενος με «την αξία του» τους άλλους, συχνά αδιαφορώντας για τις επιπτώσεις στους άλλους ανθρώπους, στο περιβάλλον και στην κοινωνία. Τα νεοφιλελεύθερα κράτη πριμοδοτούν αυτές τις νοοτροπίες με την ιδιωτικοποίηση των πάντων. Το ελληνικό νεοφιλελεύθερο κράτος, για παράδειγμα, επιτρέπει στις ελίτ να κερδοσκοπούν μέσω υφαρπαγών κάθε είδους: από τις προσόδους των κοινωφελών επιχειρήσεων (ΟΤΕ, ΔΕΗ) μέχρι το νερό, τον αέρα (ανεμογεννήτριες), τον ήλιο (φωτοβολταϊκά), και με την ιδιωτικοποίηση των κοινών της φύσης (δάση).
Οι άνισες γεωγραφίες της καθημερινής ζωής
Ένας κρίσιμος παράγοντας της πανδημίας είναι ο χώρος σε όλες του τις κλίμακες, διαστάσεις και συμβολισμούς. Όπως πάντα, οι περισσότεροι πολιτικοί αγνοούν τον χώρο και τις άνισες γεωγραφίες της καθημερινής ζωής, παρά το γεγονός ότι «φωνάζουν» να τον/τις προσέξουμε και στη συνέχεια να τον/τις εντάξουμε στις πολιτικές αντιμετώπισης της πανδημίας. Εννοώ το χώρο ως κοινωνικά παραγόμενο, ως διακύβευμα, ως κοινωνική πρακτική και ως ζώσα εμπειρία. Τα κλειστά σύνορα διέκοψαν τα ταξίδια και δυσκόλεψαν το παγκόσμιο εμπόριο. Οι καραντίνες και οι εγκλεισμοί άδειασαν τους δρόμους των πόλεων και τα πάρκα, έκλεισαν μαγαζιά και βγαίναμε από το σπίτι μόνο με άδεια. Η ανεργία εκτινάχτηκε και όσοι/ες «τυχεροί/ες» εργάζονταν από το σπίτι γνώρισαν τις δυσκολίες της συνεχούς συμβίωσης που διεύρυναν τις έμφυλες ανισότητες και τις εντάσεις με τα παιδιά. Το σώμα, ο άυλος χώρος του διαδικτύου, οι ανθρώπινες επαφές μέσω της οθόνης απέκτησαν νέες διαστάσεις και νοήματα. Τα ασφυκτικά γεμάτα ΜΜΜ, οι οίκοι ευγηρίας, οι φυλακές, τα στρατόπεδα των μεταναστών έγιναν προθάλαμοι διάδοσης της COVID-19 και, τέλος, τα νοσοκομεία με το ανεπαρκές και εξουθενωμένο προσωπικό αδυνατούσαν να καλύψουν τις ανάγκες της κρίσης. Όλα τα παραπάνω είναι γνωστά. «Φωνάζουν», όμως, για χωρο-κοινωνική ανάλυση και κατανόηση γιατί αναπαράγουν ανισότητες και διευρύνουν τις αδικίες. Οι διαμορφωτές πολιτικής και κυρίως οι νεοφιλελεύθερες κυβερνήσεις θεωρούν όλα αυτά ως δεδομένα, ως παθητικά «δοχεία-κοντέινερς» χωρίς ιδιαίτερη σημασία. Οι αντιδράσεις τους στη πανδημία στηρίχτηκαν στις παραπάνω παραδοχές και έτσι έπεσαν στην «εδαφική παγίδα», αντιμετωπίζοντας τόπους, γειτονιές, πόλεις ή χώρες ως σταθερές, περιφραγμένες οντότητες, πρόσφορες μόνο για τιμωρητική επιτήρηση και όχι ως τόπους αλληλεγγύης και εναλλακτικών πρακτικών.
Η απαξίωση του κεφαλαίου και η υποβάθμιση της εργασίας
Ο περιορισμός και ο έλεγχος της ανθρώπινης κινητικότητας ήταν από την αρχή η βασική και βολική πολιτική σε όλες τις χώρες. Οι περιορισμοί στην κινητικότητα έχουν άμεση επίπτωση στην κυκλοφορία ατόμων, αγαθών και στο παγκόσμιο εμπόριο. Ο έλεγχος των ροών στα σύνορα και ο περιορισμός του μακρινού εμπορίου, τα εμπόδια στη κίνηση των τουριστών και ο περιορισμός της κατανάλωσης λόγω καραντίνας και εγκλεισμών, χτύπησαν την πιο κρίσιμη χρονο-χωρικότητα του κεφαλαίου: τον περιορισμό του χρόνου πραγματοποίησης της αξίας που είναι ενσωματωμένη στα εμπορεύματα. Αν οι μικροεπεξεργαστές που έχουν κατασκευαστεί στην Γιουχάν δεν φτάσουν έγκαιρα στις αυτοκινητοβιομηχανίες της Ευρώπης, αν τα ρούχα που ράφτηκαν στο Μπαγκλαντές ή στην Τουρκία δεν τοποθετηθούν στα ράφια των καταστημάτων, αν οι τουρίστες δεν αγοράσουν εισιτήρια και δεν κλείσουν ξενοδοχεία, αν καταρρεύσουν οι εφοδιαστικές αλυσίδες και πολλά ακόμα αν, τότε το επενδυμένο κεφάλαιο θα υποστεί δραματική απαξίωση με πολύμορφες αρνητικές επιπτώσεις, κυρίως μαζική ανεργία. Γιατί όπως μας θυμίζει ο Μαρξ, η απαξίωση του κεφαλαίου δεν συμβαίνει γιατί τα εμπορεύματα δεν πουλήθηκαν αλλά γιατί δεν πουλήθηκαν στην ώρα τους. Μόνο στη φάση της πραγματοποίησης, το κεφάλαιο, ως αξία εν κινήσει στο χώρο και στο χρόνο, ολοκληρώνει την κυκλοφορία του και μετατρέπεται ξανά σε χρήμα. Η απαξίωση του κεφαλαίου έχει πάντα άνισες ταξικές, έμφυλες και κλαδικές επιπτώσεις, γεωγραφικά προσδιορισμένες, γι’ αυτό μιλάμε για τις άνισες γεωγραφίες της COVID-19. Η διακοπή των αλυσίδων αξίας από τον περιορισμό των μετακινήσεων και του διεθνούς εμπορίου, τροφοδότησε τη συζήτηση περί του τέλους της παγκοσμιοποίησης. Όσοι το υποστηρίζουν κάνουν λάθος. Μόλις τελειώσει η πανδημία οι ροές θα επανέλθουν γιατί αποτελούν το αίμα που κυκλοφορεί στις φλέβες του καπιταλισμού. Χωρίς το διεθνές εμπόριο, χωρίς την κυκλοφορία της αξίας στο μικρότερο δυνατό χρόνο αλλά στον ευρύτερο χώρο, ο καπιταλισμός θα πεθάνει.
Μετά την COVID-19, ο νέος χάρτης κερδισμένων και χαμένων θα σχεδιαστεί με βάση τις υπάρχουσες χωροκοινωνικές ανισότητες, διευρύνοντάς τες και δημιουργώντας νέες. Θα εξαρτηθεί από την ένταση και το βάθος των οικονομικών και κοινωνικών επιπτώσεων σε κάθε χώρα και σε κάθε τόπο. Και θα χρωματιστεί από τις διαφορετικές δράσεις εθνικών και τοπικών κυβερνήσεων για την αντιμετώπιση των επιπτώσεων καθώς και από τις άνισες δυνατότητες για ανόρθωση.
Οι τρεις αλληλοτροφοδοτούμενες κρίσεις που σημείωσα παραπάνω επιτάχυναν τις τάσεις που είχαν εμφανιστεί από το τέλος της προηγούμενης χιλιετίας. Αναφέρομαι συγκεκριμένα στη μετατόπιση των παγκόσμιων κεφαλαίων από τις υψηλής προστιθέμενης αξίας παραγωγικές επενδύσεις σε κερδοσκοπικές επενδύσεις τύπου «οικονομίες πλατφόρμας» (πχ Google, Facebook, Amazon, Airbnb) και σε επενδύσεις που κερδίζουν από προσόδους (πχ χρηματιστήριο, τράπεζες, real estate). Τα αποτελέσματα είναι γνωστά: μαζική ανεργία σε Ευρώπη και βόρεια Αμερική, τεράστια διεύρυνση των χωρο-κοινωνικών ανισοτήτων, περιορισμός της οικονομικής μεγέθυνσης και κατακόρυφη μείωση της ζήτησης ειδικευμένης εργασίας. Γιατί οι οικονομίες πλατφόρμας και το κυνήγι των προσόδων είναι δραστηριότητες χαμηλής προστιθέμενης αξίας, χαμηλής ειδίκευσης και με ελάχιστη συνεισφορά στην άνοδο της παραγωγικότητας.
Το πάγωμα των οικονομιών με τον εγκλεισμό επιτάχυνε τη τομεακή και γεωγραφική μεταφορά αξίας από τους φθίνοντες κλάδους σε σύγχρονους μέσω των άνισων ανταλλαγών του διεθνούς εμπορίου. Όπως, για παράδειγμα, τη μεταφορά αξίας από έναν ειδικευμένο εργάτη ναυπηγείων στην Ευρώπη σε μια ανειδίκευτη εργάτρια της Amazon στις ΗΠΑ, που περιγράφουν έμμεσα με το δικό τους τρόπο δυο πολύ καλά κινηματογραφικά έργα. Το πρώτο είναι «Τα χιόνια του Κιλιμάντζαρο» του Ρομπέρ Γκεντιγιάν το οποίο περιγράφει το δίλημμα του συνδικάτου των ναυπηγείων στη Μασσαλία για την απόλυση 20 εργατών ώστε να σωθούν (προσωρινά) οι υπόλοιπες θέσεις. Στην κλήρωση μπαίνει και ο πρωταγωνιστής (Ζαν-Πιέρ Νταρουσέν) εκπρόσωπος του συνδικάτου, κληρώνεται και χάνει τη δουλειά του. Στο δεύτερο, «Η γη των νομάδων» (Nomadland), η πρωταγωνίστρια (Φράνσις ΜακΝτόρμαντ) εργάζεται περιστασιακά σε ένα τεράστιο κέντρο logistics της Amazon, ζώντας σε ένα μικρό βαν με το οποίο μετακινείται αναζητώντας εργασία. Ενώ είχε κάποια ειδίκευση, οι προσφερόμενες θέσεις αναζητούν μόνο χαμηλά αμειβόμενες ανειδίκευτες εργάτριες. Στα «Χιόνια του Κιλιμάντζαρο» η απαξίωση της βαριάς ευρωπαϊκής βιομηχανίας συμβαδίζει με τη διάχυτη αλληλεγγύη, τη συμπαράσταση και τη μακροχρόνια φιλία. Στη «Γη των νομάδων» η γιγάντωση των επιχειρήσεων του καπιταλισμού (της) πλατφόρμας, συνοδεύεται από την απουσία συνδικαλισμού, την ατομικότητα, τις περιστασιακές φιλίες που διακόπτονται όταν η καθεμιά πάρει το δρόμο της. Η κρίση της βαριάς βιομηχανίας τροφοδοτεί τη γιγάντωση των επιχειρήσεων τύπου Amazon με χαμένους τους εργαζόμενους και στις δυο πλευρές του Ατλαντικού. Ιστορίες ενδεικτικές του μέλλοντος που επιφυλάσσουν οι αλλαγές που ζούμε.
Οι αντιδράσεις της ΕΕ
Ποια ήταν η αντίδραση της ΕΕ και κρατών-μελών στις παραπάνω δραματικές αλλαγές; Από τη μια πλευρά η Κομισιόν αδιαφόρησε για τις ανισότητες και τις αδικίες, παγκόσμια και στο εσωτερικό της, αρνούμενη να αποδεχτεί τα εμβόλια ως «παγκόσμιο κοινό αγαθό». Από την άλλη, το Ευρωπαϊκό Σχέδιο COVID-19 της ΕΕ δημιούργησε για πρώτη φορά ένα κοινό ταμείο για το δημόσιο χρέος, μοιρασμένο ανάμεσα στα κράτη-μέλη, περιορίζοντας το κόστος δανεισμού μέχρι το 2023 για τα πλέον αδύναμα μέλη. Ήταν μια ιστορική κίνηση που εύρισκε αντίθετους για χρόνια τους λιτοδίαιτους και σφιχτοχέρηδες του βορρά. Παρά τον ενθουσιασμό μετά την ανακοίνωση των 750 δισ. ευρώ του Ταμείου Ανάκαμψης, πολλοί ξεχνούν ότι τόσο η ΕΕ όσο και η Ευρωζώνη παραμένουν υπό την απειλή μιας νέας κρίσης δημόσιου χρέους. Παρά τα ψήγματα κεϋνσιανισμού που εμφανίστηκαν θα ήταν μεγάλο λάθος να υποθέσουμε ότι δημιουργήθηκε ρήγμα στη λογική της λιτότητας. Συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο. Η χρηματοδότηση των εθνικών σχεδίων των κρατών-μελών ελέγχεται από τους «ιερούς κανόνες» της νεοφιλελεύθερης μακροοικονομικής πολιτικής. Πριν δυο χρόνια το Γερμανικό Συνταγματικό Δικαστήριο αποφάσισε ότι η ΕΕ παραβίασε τις αρχές δίνοντας ελεύθερες επιλογές στην κ. Λαγκάρντ της ΕΚΤ να αγοράζει τα χρέη των κρατών μελών, κάτι που θεωρούταν ιεροσυλία πριν 10 χρόνια στην κρίση του ευρώ. Και έπεται συνέχεια.
Επιπλέον ερωτηματικά δημιουργούνται αν το Ταμείο Ανάκαμψης, «Η νέα γενιά της ΕΕ», αποτελεί μια εξαίρεση στις πολιτικές της Κοινότητας ή είναι ένα βήμα για μεγαλύτερη αλληλεγγύη μεταξύ των Ευρωπαίων. Όχι μόνο γιατί κάθε κράτος μπορεί να βάλει «φρένο» στις χρηματοδοτήσεις αν νομίζει ότι μια συγκεκριμένη κυβέρνηση δεν υλοποιεί τα συμφωνηθέντα. Αλλά κυρίως γιατί οι εγκαθιδρυμένες αποικιακές γεωγραφικές φαντασιώσεις και προκαταλήψεις αναπαράγουν το χάσμα βορρά-νότου που φωτίζει τις αρχικές απαράδεκτες εγωιστικές αντιδράσεις κρατών που κατακρατούσαν φαρμακευτικό εξοπλισμό που ανήκε σε άλλα κράτη. Ας μην ξεχνάμε τις απαράδεκτες πρακτικές κατά την διάρκεια της οικονομικής κρίσης, λίγα χρόνια πριν, απέναντι στα PIGS (Πορτογαλία, Ιταλία, Ελλάδα, Ισπανία).
Προς την αυταρχική δημοκρατία
Ίσως το μεγαλύτερο θύμα της COVID-19 να είναι η ίδια η δημοκρατία. Με τους ακροδεξιούς λαϊκιστές και δημαγωγούς να ηγούνται πολλών χωρών, υπάρχει πραγματικός κίνδυνος οι κρατικές πολιτικές αντιδράσεις να πάρουν αυταρχικές μορφές με καταστολή. Οι αστυνομικές και στρατιωτικές τακτικές και τεχνολογίες που χρησιμοποιήθηκαν για τον έλεγχο του εγκλεισμού ήρθαν για να μείνουν και να ελέγξουν αύριο τις αντιδράσεις και τις διαδηλώσεις. Η δεξιά φαντασίωση του «οχυρωμένου» κράτους από τους εξωτερικούς εχθρούς, φουσκώνει τους εθνικισμούς και προωθεί αντεργατικούς, αντιμεταναστευτικούς και σεξιστικούς νόμους και πρακτικές, όπως ακριβώς συμβαίνει σήμερα στην Ελλάδα. Η χώρα μας αποτελεί ίσως το πρότυπο χρήσης της πανδημίας ως ευκαιρίας για να καταλύσει ό,τι μένει από τις δημοκρατικές κατακτήσεις των προηγουμένων δεκαετιών.
Τα ακροδεξιά κόμματα σε όλη την Ευρώπη που βρίσκονται σε άνοδο, αξιοποιώντας τα λάθη, τις αντιφάσεις και τις ανισότητες στη διαδικασία εμβολιασμού, ενώθηκαν εύκολα με τους αντιεμβολιαστές και σπρώχνουν τους ψηφοφόρους προς τα αντίστοιχα μορφώματα του Βοξ στην Ισπανία, των Αδελφών της Ιταλίας στην Ιταλία, της Εναλλακτικής για τη Γερμανία, της Ενότητας των Ρουμάνων στη Ρουμανία, κ.α. Στην Ελλάδα, δεν έχει φανεί ακόμη καθαρά το διάδοχο σχήμα της Χρυσής Αυγής, όμως οι κινητοποιήσεις των αντιεμβολιαστών σε όλη τη χώρα και οι αντίστοιχες ενάντια στους μετανάστες, δείχνουν ότι κάτι κυοφορείται και εδώ. Αν δεν θέλουμε αυτές οι δυνάμεις να διαμορφώσουν το νέο πολιτικό τοπίο στη μετα-COVID και μετα-Brexit Ευρώπη, οι αριστερές δυνάμεις θα πρέπει να δράσουν εδώ και τώρα, κάτι που δεν βλέπω να γίνεται.
Έτσι, μαζί με άλλους μοιράζομαι την πολιτική αβεβαιότητα για την επικράτηση στο μέλλον αντιδημοκρατικών και αυταρχικών εξελίξεων στην ΕΕ, αλλά και πέρα από αυτήν. Μετά την πανδημία θα αντιμετωπίσουμε μεγάλη οικονομική κρίση και κοινωνική αναταραχή με απρόβλεπτα αποτελέσματα. Στις δεκαετίες του 1920 και του 1930, η αποτυχία των δημοκρατικών κυβερνήσεων να αντιμετωπίσουν τις ανισότητες, τις αδικίες και τους αποκλεισμούς από τις άνισες χωρο-κοινωνικές επιπτώσεις μιας άλλης οικονομικής κρίσης, όπως και τις επιπτώσεις από την πανδημία της Ισπανικής Γρίπης, οδήγησαν εκατομμύρια ανθρώπων που έχασαν την εμπιστοσύνη στα δημοκρατικά κόμματα στο ναζισμό και στο φασισμό. Η ιστορία, όπως ξέρουμε, δεν επαναλαμβάνεται αλλά δίνει μαθήματα χρήσιμα για το παρόν. Υπενθυμίζει επίσης ότι κανείς και καμμιά δεν βγαίνει στους δρόμους και στα οδοφράγματα για να υποστηρίξει ένα πολιτικό σύστημα που απέτυχε να υπερασπιστεί τις δικές του ηθικές και ανθρωπιστικές αξίες. Δεν υπάρχει χρόνος για δεύτερες σκέψεις. Το καθήκον μας σήμερα, τώρα, είναι να αντισταθούμε στην κατάπτωση των δημοκρατικών θεσμών που συνυπάρχει σήμερα και θα ακολουθήσει πιο έντονα τη πανδημία στην Ελλάδα, στην Ευρώπη, παντού.