Η κατάρρευση του facebook συνέπεσε με την καταγγελία του πρώην στελέχους της εταιρείας, της επιστημόνισσας δεδομένων και ενεργού μέλους των Δημοκρατικών Φράνσις Χάουγκεν, ότι το κοινωνικό δίκτυο δίνει προτεραιότητα στα κέρδη του ακόμα και όταν γνωρίζει μέσω εσωτερικών μελετών ότι οι υπηρεσίες του βλάπτουν ομάδες ευάλωτων πολιτών, όπως είναι για παράδειγμα τα παιδιά και οι έφηβοι και ότι επηρεάζει αρνητικά τη δημοκρατική διαδικασία.
Το πρόβλημα είναι απλό: Το facebook χειραγωγεί τους χρήστες του εθίζοντάς τους σε αλληλεπίδραση με περιεχόμενο με το οποίο εμπλέκονται συναισθηματικά. Όσο πιο έντονα τα συναισθήματα, τόση η διάδραση και τα κέρδη της εταιρείας. Ο Μαρκ Ζούκερμπεργκ, στην απολογία που εξέδωσε ως εσωτερικό σημείωμα προς τους υπαλλήλους του, ισχυρίζεται πως έχει κάνει ό,τι είναι δυνατό για να αντιμετωπίσει περιστατικά παραβίασης του κώδικα δεοντολογίας που απαγορεύει βίαιες συμπεριφορές.
Το πρόβλημα όμως είναι βαθύτερο και άλυτο, καθώς έχει να κάνει με τη λειτουργία του αλγόριθμου. Αυτό που έχει πραγματικά σημασία είναι ότι τόσο η τεχνική υποδομή όσο και η ιδεολογία που υπηρετεί φαίνεται πως φτάνουν στο τέλος τους. Το τεχνικό πρόβλημα με δυο λόγια σχετίζεται με την συγκεντρωτική δομή του μεγαλύτερου δικτύου στον κόσμο. Η απώλεια ενός και μόνο αναγνωριστικού πρωτοκόλλου στο σύστημα ονοματοδοσίας του διαδικτύου οδήγησε σε αλυσιδωτή κατάρρευση τις υπηρεσίες του, καθώς και τη δυνατότητα να διορθωθεί! Αν αυτό ήταν ένα restart στον υπολογιστή σας, φαντασθείτε ότι χρειάστηκε έξι ώρες για να ολοκληρωθεί σε ορισμένες περιπτώσεις!
Το μότο της άλλης μεγάλης ψηφιακής πολυεθνικής, Google είναι: «μην είσαι κακός» - "Don’t be evil", πράγμα που δεν ισχύει βεβαίως ούτε για την ίδια. Οι αλγόριθμοι της Google επιδιώκουν να πετύχουν καλύτερη πρόβλεψη της συμπεριφοράς των καταναλωτών της, ενώ του facebook να εθίσουν το χρήστη μέσω της διάδρασης. Όταν οι προγραμματιστές μιλάνε για «κακό» αυτό που εννοούν είναι η παραβίαση της αποκεντρωμένης δομής του διαδικτύου και ο έλεγχός του από λίγες εταιρείες. Στην πραγματικότητα ό,τι δεν κατάφερε η Microsoft τη δεκαετία του 2000, κατάφεραν οι GAFAM και ανάμεσα τους το facebook από το 2010.
Ψηφιακό χάσμα
Στο εξαιρετικό άρθρο του Μάικλ Κουέτ που δημοσίευσε η «Εποχή» (1 Αυγούστου) εξηγείται πώς οργανώνεται η ψηφιακή αποικιοκρατία. Το facebook ελέγχει σήμερα μέσω του Whatsapp και της επιδότησης της χρήσης του από τοπικούς παρόχους, τις τηλεπικοινωνίες σε χώρες του παγκόσμιου Νότου, όπως οι Βραζιλία, Ινδία, Κένυα, Ν. Αφρική, Μαλαισία και όπου επικρατεί η κινητή τηλεφωνία έναντι των υπολογιστών. Παρέχει πιστοποίηση για χιλιάδες εταιρείες και κυβερνητικά συστήματα σε όλο τον κόσμο, ενώ σε περίπου 60 χώρες (30 στη Αφρική) προσφέρει δωρεάν πρόσβαση σε σελίδες με μίνιμουμ γραφικά. Για πολλούς ανθρώπους σε όλο τον κόσμο το facebook ελέγχει όλο το ίντερνετ που γνωρίζουν.
Στην αυγή του νεοφιλελευθερισμού τη δεκαετία του ’90, ο καπιταλισμός υποσχέθηκε περισσότερη ελευθερία, κρατώντας τον έλεγχο των δικτύων Τηλεπικοινωνιών, το χρηματοπιστωτικό σύστημα και τις πρωτογενείς πλουτοπαραγωγικές πηγές. Τα δικά του Μαζικά Μέσα Επικοινωνίας (και όχι ενημέρωσης), η πολιτιστική υποδομή που ανέπτυξε για να το πετύχει, δεν ήταν πια η τηλεόραση, αλλά το διαδίκτυο. Το εθνικό ακροατήριο περιορίστηκε δίπλα στις ταυτοτικές κοινότητες χρηστών, οι οποίες απλώθηκαν στο ψηφιακό ελντοράντο.
Ήδη από τις πρώτες ημέρες αναγνωρίστηκε το ψηφιακό χάσμα σαν νέα έκφραση της παγκόσμιας ανισότητας. Το 2005 πρωτοστάτες της ψηφιακής «επανάστασης» όπως οι καθηγητές Δερτούζος και Νεγροπόντε του ΜΙΤ, προχώρησαν στην κατασκευή φτηνών υπολογιστών με ελεύθερο λογισμικό προκειμένου να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα. Δώδεκα χρόνια μετά, η ψηφιακή επανάσταση σε Ινδία, Αφρική και Νοτιοανατολική Ασία είναι χωματερές κυκλωμάτων, φτηνή εργασία σε call centers και εξάρτηση κρίσιμων κρατικών υποδομών από αμερικανικές πολυεθνικές. Ο πολιτικός διάλογος δε, ρυθμίζεται με φασόν διαδικασίες αλγορίθμων ή κακοπληρωμένων υπαλλήλων σε τρίτες χώρες, όπως ανακαλύψαμε και στη χώρα μας. Και βέβαια έχει χρησιμοποιηθεί επανειλημμένα για την επιβολή εκλογικών αποτελεσμάτων μέσω συμπεριφορικών τεχνικών επικοινωνίας.
Απέναντι στη συγκέντρωση εξουσίας
Κάθε φορά που πέφτει το διαδίκτυο προξενείται ένα σοκ στην κοινή γνώμη. Όταν ο Μουμπάρακ έριξε τη σύνδεση στην Αίγυπτο, οι πολίτες της χώρας ξεχύθηκαν στους δρόμους για να ενισχύσουν το μήνυμα της αντίστασης. Το 2019, η κυβέρνηση του Ιράν έριξε τη σύνδεση για να αποτρέψει τη διοργάνωση αντικυβερνητικών διαδηλώσεων. Από τις αρχές του 2020 κυβερνήσεις έριξαν την πρόσβαση στο διαδίκτυο σε 50 διαφορετικές περιπτώσεις, στέλνοντας πάντα το ίδιο μήνυμα: Η ανοιχτή κοινωνία που υπόσχεται ο νεοφιλελευθερισμός δεν φτάνει ως εδώ. Έτσι όταν έπεσε το facebook αποκαλύφθηκε ότι η ελευθεριακή καρδιά του ρεπουμπλικάνου Mr Robot-Ζούγκερμπεργκ διψά για μεγαλύτερη συγκέντρωση εξουσίας, όχι για την προσφορά ελευθερίας.
Ένα κεφάλαιο της νεοφιλελεύθερης εταιρικής διακυβέρνησης που ασκείται μέσω των αλγορίθμων οι οποίοι υπόκεινται σε καθεστώς εμπορικής προστασίας έναντι καταναλωτών στην αγορά και όχι πολιτών φαίνεται πως οδεύει προς το τέλος του. Oι συμπεριφορικές τεχνολογίες που χρησιμοποιούν εταιρείες όπως το Facebook προκειμένου να μεγιστοποιήσουν τη χρήση τους και τα κέρδη μέσω αυτής, θα πρέπει να περιορίζονται από κανόνες που επιτρέπουν στους πολίτες να παραμείνουν τα ορθολογικά υποκείμενα που φαντάζεται η φιλελεύθερη δημοκρατία.
Η λύση που προκρίνεται από τους υπέρμαχους της αγοράς είναι αυτή του σπασίματος του μονοπωλίου. Ακόμα, προτείνεται η «διαφάνεια» μέσω της εξαίρεσης των αλγορίθμων από το σύστημα πνευματικής ιδιοκτησίας που δίνει στην εταιρεία το δικαίωμα να μην δίνει πρόσβαση στα δεδομένα της ούτε καν σε ακαδημαϊκούς ή θεσμικούς εκπροσώπους της κυβέρνησης των ΗΠΑ στην οποία λογοδοτεί.
Άλλοι τάσσονται υπέρ του χαρακτηρισμού των εταιρειών αυτών ως επιχειρήσεων κοινής ωφέλειας. Η ουσία είναι ότι πρόκειται για «Μαζικά Μέσα Επικοινωνίας» και ως τέτοια διαθέτουν πολιτιστικό και πολιτικό αποτύπωμα που συνδέεται με την φιλοσοφία και την ιδιοκτησία τους. Γι’ αυτό και πρέπει να ξαναβάλουμε την συζήτηση στο σημείο από το οποίο θα έπρεπε να ξεκινά: Το ελεύθερο λογισμικό και το λογισμικό ανοιχτού πηγαίου κώδικα.