Πάνω, η Άσια Λάσις.
Κάτω, αρχειακό υλικό και υλικά τεκμηρίωσης, άποψη εγκατάστασης.
Με αφορμή την επανέκδοση στην Ιταλία του βιβλίου της Άσια Λάσις «Επάγγελμα: Επαναστάτρια»
Η Λάσις (Λετονία 1891-1979) επέλεξε, μικρή ακόμα, το όνομα της, Άσια (Asja), από το ομώνυμο διήγημα του Ιβάν Τουργκιένιεφ, όπου μια τολμηρή έφηβη εξομολογείται τον έρωτά της σε ένα νεαρό ο οποίος το σκάει τρομοκρατημένος κι όταν επιστρέφει, μετανιωμένος, αυτή έχει ήδη φύγει.
Η Λάσις, μετά τις πανεπιστημιακές και θεατρικές σπουδές στην Αγία Πετρούπολη και τη Μόσχα, από το 1918 επιλέγει την έρευνα του στρατευμένου θεάτρου ως επάγγελμα ζωής. Όπως γράφει η μεταφράστριά της στην ιταλική έκδοση, Eugenia Casini-Ropa, στο δοκίμιό της που περιλαμβάνεται στην 1η έκδοση του βιβλίου, από τη στιγμή που εντάχτηκε στη σοβιετική επανάσταση, οι σταθμοί της ζωής της Λάσις ταυτίζονται με αυτούς του προλεταριακού θεάτρου και αντανακλούν τις εντάσεις και τις κατακτήσεις του. Η πρώτη θεατρική επιλογή της είναι πρωτοπόρα και ριζοσπαστική, καθώς αποφασίζει να εργαστεί με τα ορφανά και εγκαταλειμμένα παιδιά του πολέμου, καταρχάς στην πόλη Ορυόλ (ή Ορέλ), νοτιοδυτικά της Μόσχας, που αποτελούσαν ένα τεράστιο και ακανθώδες πρόβλημα της Σοβιετικής Ένωσης, «επινοώντας» πολιτικές/καλλιτεχνικές δράσεις με τη χρήση θεατρικών μέσων που βασίζονταν στον αυτοσχεδιασμό και τη συλλογική δουλειά.
Είναι πολύ δύσκολο, επισημαίνει η Casini-Ropa και οι σύγχρονοι μελετητές, να μην αναγνωρίσουμε σε αυτές ό,τι από τη δεκαετία του ’60 αποκαλούμε «πειραματικό θέατρο», «θέατρο εμψύχωσης», «αυτοσχεδιασμό», «συλλογική γραφή» το αποτέλεσμα των αυτοσχεδιασμών της ομάδας, που συνέβαλαν εξαιρετικά και σε αυτό που, εδώ και αρκετά χρόνια, αποκαλείται θεατρικό παιχνίδι. Αυτή η εμπειρία θα εμπνεύσει το Πρόγραμμα για ένα παιδικό προλεταριακό θέατρο που έγραψε ο Βάλτερ Μπένγιαμιν τη δεκαετία του ’20 και εκδόθηκε το 1969 όταν, μαζί με επιστολές στις οποίες αναφέρεται και το όνομα της Λάσις, τελικά ανευρέθηκε στα αρχεία της ΓΛΔ (Γερμανική Λαοκρατική Δημοκρατία) από δυτικογερμανούς μαρξιστές διανοούμενους.
Το 2017, η Ντοκουμέντα 14, στο Κάσελ (τότε η έκθεση είχε μοιραστεί ανάμεσα στο Κάσελ και την Αθήνα) είχε κάνει ένα μεγάλο αφιέρωμα στην Λάσις, με έκθεση φωτογραφιών, προβολές, σημαντικά κείμενα δικά της και του Μπένγιαμιν και άλλων, όπως του μελετητή της Andris Brinkmanis, ο οποίος αναφέρεται ακριβώς και στον σημαντικότατο ρόλο της στην προώθηση της ιδέας του θεάτρου ως ζωντανή συλλογικότητα: «Το 1967, η κριτικός λογοτεχνίας Hildegard Brenner […] ενώ μελετούσε τα γραπτά του Μπένγιαμιν έπεσε τυχαία πάνω σε απίστευτη πηγή μαρτυριών […], «σε κάποια Asia Lacis, διευθύντρια ενός μαρξιστικού παιδικού θεάτρου, διανοούμενη και ηθοποιό και στενή φίλη του Μπένγιαμιν. Όπως τόσοι άλλοι, η Lācis είχε πέσει θύμα των διώξεων του Στάλιν, αλλά είχε επιζήσει. Παρ’ όλα αυτά, το όνομα της Lācis σπανίως εμφανιζόταν στις επίσημες ιστοριογραφίες του ευρωπαϊκού πολιτικού θεάτρου του 20ού αιώνα. Το 1948, μετά την επιστροφή της στη Λετονία από ένα σταλινικό γκουλάγκ στη Ρωσία, τα περισσότερα από τα επιτεύγματά της εξαφανίστηκαν από την ιστορία εξαιτίας της ιδιότητάς της ως πρώην πολιτικής κρατουμένης». Αυτό συνέβαλε στην εκ νέου ανακάλυψη του έργου της Άσια Λάσις καθώς, παρά τη σημαντικότατη συμβολή της στο βιβλίο και γενικότερα στη σκέψη του Μπένγιαμιν, είχε «αναγνωριστεί» μόνο ως η «θερμή» ερωμένη του. Αυτή η αλληλογραφία και τα κείμενα είναι το υλικό για το βιβλίο Επάγγελμα: Επαναστάτρια που εκδόθηκε το 1971, και μαρτυρούν ότι οι σταθμοί στη ζωή της είναι αυτοί της στρατευμένης επαναστάτριας: Μας μιλάει για την παιδική της ζωή στη Ρίγα, μοναδικό παιδί εργατικής οικογένειας στο σχολείο, με επαναστάτη πατέρα. Τη μεγάλη αγάπη της για τη λογοτεχνία, τις σπουδές της αργότερα στην Αγία Πετρούπολη, στο μοναδικό πανεπιστήμιο τότε που δεχόταν κορίτσια. Για τις πόλεις και τους ανθρώπους της, την Πετρούπολη και τη Μόσχα, τον Μέγιερχολντ και τον Μαγιακόφσκι. Πάλι τη Ρίγα και το Πανεπιστήμιο των εργατών, όπου συνδέει το θέατρο με τις πολιτικές διαμαρτυρίες, προωθώντας νέες ιδέες στην τέχνη, το Proletkult και το agitprop, και συγκρούεται έτσι με τον Λένιν και το κόμμα. Το Βερολίνο και το Μόναχο, το εξπρεσιονιστικό θέατρο και τον Μπρεχτ, το Κάπρι, τη Νάπολη και τον Μπένγιαμιν, τη Ρίγα, τη Μόσχα και το σινεμά για παιδιά, πάλι το Βερολίνο, τον Μπρεχτ και τον Πισκάτορ. Τον Πισκάτορ και το θέατρο agitprop…
Φυλακίζεται στη Σοβιετική Ένωση για τις νέες ιδέες που προωθεί κι όταν αφήνεται ελεύθερη εγκαθίσταται στο Βερολίνο όπου αποτελεί πολύτιμη φωνή της σοβιετικής πρωτοπορίας, συμμετέχει ως ηθοποιός σε ταινία του Φριτζ Λανγκ, συνδέεται στενά με τον σκηνοθέτη Μπέρναρντ Ράιχ ενώ εργάζεται ως βοηθός του Μπρεχτ. Στο Κάπρι της Ιταλίας, σημείο αναφοράς και καταφύγιο των ρώσων επαναστατών γνωρίζεται με τους Μαρινέττι, Γκόργκι, Μπρεχτ, κυρίως με τον Βάλτερ Μπένγιαμιν με το οποίο θα γράψει ένα διάσημο δοκίμιο που εισήγαγε την ιδέα του πορώδους. Για την Λάσις και τον Μπένγιαμιν ο αστικός και κοινωνικός χώρος είναι πορώδης γιατί τίποτα δεν είναι οριστικό, ολοκληρωμένο, όλα είναι σε κίνηση, όλα μπορούν να αναμειχθούν και να συνθέσουν απρόσμενα σχήματα: η διαφθορά και η αγιοσύνη, η μέρα κι η νύχτα, η γιορτή και η καθημερινότητα. Γι’ αυτούς η πόλη είναι μια μεγάλη λαϊκή σκηνή, ανοιχτή σε κάθε σκηνοθετική επινόηση. Για την Λάσις προσομοιάζεται με τον ρώσικο θεατρικό Οκτώβρη: Θέατρο και δρόμος συνενώνονται σε ένα. Το σπίτι δεν είναι το καταφύγιο αλλά μια ανεξάντλητη πηγή που ξεχύνεται στον δρόμο.
Το 1929, πηγαίνει και πάλι στο Βερολίνο με τη διπλή ιδιότητα της διευθύντριας του τομέα κινηματογράφου της Εμπορικής Σοβιετικής Αντιπροσωπίας και ως προσκεκλημένη της ομάδας Προλεταριακό Θέατρο. Χάρη στον Ζίγκφριντ Κρακάουερ παρουσιάζει στη Γερμανία τους νέους ντοκιμαντερίστες, όπως τον Τζίγκα Βέρτοφ. Όταν επιστρέφει στη Μόσχα πλέον έχει επικρατήσει ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός ενώ αρχίζουν οι μεγάλες εκκαθαρίσεις. Η ίδια μεταφέρεται στο στρατόπεδο εργασίας του Καζακστάν και στη συνέχεια εγκαθίσταται υποχρεωτικά στην επαρχία ως σκηνοθέτρια του τοπικού θεάτρου, ενώ θα ζήσει τα τελευταία χρόνια της ζωής στη Ρίγα όπου και θα πεθάνει το 1979.
Ο θεωρητικός του κινηματογράφου Μπέλα Μπαλάζ, αναφερόμενος στη γερμανική εμπειρία, είχε γράψει: «Το θέατρο εκείνη την εποχή δεν είχε ηγέτες σκηνοθέτες που πάσχιζαν να παρουσιάσουν στη σκηνή λαμπρές καλλιτεχνικές σκηνές, ούτε μεγάλους ηθοποιούς. Μάλλον δεν είχε ηθοποιούς, ούτε πραγματικές σκηνές. Γιατί δεν ήταν το θεατρικό ύφος που ήθελαν ν’ αλλάξουν αλλά τον κόσμο».
Πηγές:
Asja Lacis Professione rivoluzionaria, Feltrinelli Editore , 1976
Asja Lacis, vita formitabile di una rivoluzionaria, Il Manifesto 26/10/2021
Σινιάλα από έναν άλλο κόσμο: Το προλεταριακό θέατρο ως τόπος παιδείας. Κείμενα της Asja Lacis και του Walter Benjamin με εισαγωγή του Andris Brinkmanis. Μτφ παραθέματος: Γιώργος-Ίκαρος Μπαμπασάκης www.documenta14.de/gr/south/25225_asja_la_cis_walter_benjamin_andris_brinkmanis.