Ραφαέλ Μπερνάλ «Η συνωμοσία της Μογγολίας», μετάφραση: Ασπασία Καμπύλη, εκδόσεις Carnívora, 2020
Είχα πολύ καιρό να νιώσω τόση έκπληξη και ευφορία πιάνοντας ένα βιβλίο στα χέρια μου. Πολλοί εκδότες στη χώρα μας κάνουν εξαιρετικές αισθητικά εκδόσεις, αλλά τα βιβλία της Carnívora έχουν μια ιδιαίτερη φρεσκάδα, μιαν αύρα που προκαλούν στον άνθρωπο που αγαπά το έντυπο βιβλίο, μια μικρή ταχυπαλμία.
Διαπνέονται από έναν βαθιά αφομοιωμένο μινιμαλισμό, στο εξώφυλλο, στο στήσιμο της σελίδας και συνολικά του βιβλίου, στο ξάκρισμα των σελίδων (που μοιάζουν να είναι κομμένες με χαρτοκόπτη), ακόμα και στο σχήμα (ένα κολοβωμένο στο ύψος οκταράκι), που μάς προσφέρει ένα βιβλίο που χαίρεσαι να το πιάνεις, να το ξεφυλλίζεις, να το κοιτάς. Είναι εξαιρετικά μοντέρνο και ταυτόχρονα διαποτισμένο με το άρωμα της παραδοσιακής τυπογραφίας. Είναι ένα κομψοτέχνημα, μια συνηγορία υπέρ του έντυπου βιβλίου, εκτός των άλλων, σε καιρούς που αυτό απειλείται από την επέλαση του ψηφιακού κόσμου.
Λογοτεχνία στην οποία επανερχόμαστε
Όμως δεν είναι μόνο αυτό. Ο μεγάλος μάστορας - τυπογράφος Φίλιππος Βλάχος έλεγε ότι η τυπογραφία δεν πρέπει να είναι ανώτερη από το περιεχόμενο του βιβλίου. Και ήξερε τι έλεγε. Οι εκδόσεις της Carnívora τηρούν τον χρυσό κανόνα. Δεν είναι διακοσμητικές, δεν είναι οικονομικά βιβλία coffee-table· είναι βιβλία για διάβασμα. «Η συνομωσία της Μογγολίας» είναι ένα κλασικό μυθιστόρημα, πολύ καλογραμμένο και διαβάζεται με την ίδια ευφορία που προκαλεί το τυπογραφικό επίτευγμα. Θα μπορούσαμε να το χαρακτηρίσουμε κλασικό, με την έννοια ότι η επίδρασή του δεν σταματά με το τέλος της ανάγνωσης· είναι ένα βιβλίο που θα ξαναδιαβαστεί μετά από χρόνια, όπως επανερχόμαστε και ξαναδιαβάζουμε την πραγματική λογοτεχνία.
Αν και όταν εκδόθηκε, αγνοήθηκε από την κριτική και το ακαδημαϊκό σινάφι, απέκτησε σιγά σιγά πιστούς αναγνώστες, άντεξε στον χρόνο και επιβλήθηκε, τελικά, στη γραμματεία με τη δύναμη της λογοτεχνικότητάς του.
Ένας χαρακτήρας εκτός κοινωνίας
Το μυθιστόρημα του Ραφαέλ Μπερνάλ είναι γραμμένο το 1969. Διαδραματίζεται στο Μεξικό, τη χώρα του Πάντσο Βίλα και του Εμιλιάνο Ζαπάτα, στην ιστορική εποχή που διαμορφώθηκε μετά τη δεκαετία του 1910 μετά από επαναστάσεις, εμφύλιο πόλεμο, δολοφονίες πολιτικών αντιπάλων, ψήφιση ενός δημοκρατικού Συντάγματος το 1917, με την πολιτική ηγεμονία του Εθνικού Επαναστατικού Κόμματος που ίδρυσε το 1929 ο Πλούταρκο Ελίας Κάγιες και κυβέρνησε το Μεξικό μέχρι το τέλος του 20ού αιώνα. Μια πολιτική αναρχία χαρακτηριστική στο Μεξικό μέχρι σήμερα. Όταν γράφτηκε το μυθιστόρημα, το Μεξικό ζούσε οικονομική ανάπτυξη, αλλά και κραυγαλέες κοινωνικές ανισότητες, ενώ η εξουσία του άλλοτε επαναστατικού κόμματος είχε γίνει καθεστωτική με αυταρχικά χαρακτηριστικά. Στην πλοκή του μυθιστορήματος και σε διεθνές περιβάλλον Ψυχρού Πολέμου, μπλέκονται Κινέζοι, Ρώσοι, Αμερικάνοι, Κουβανοί και φυσικά Μεξικάνοι, στο σταυρόλεξο μιας συνομωσίας στοιχειωμένης από τη νωπή ακόμα δολοφονία του προέδρου Κένεντι, στο Ντάλας του Τέξας το 1963.
Ο κύριος χαρακτήρας, ο Φιλιμπέρτο Γκαρσία, είναι ένας αστυνομικός χωρίς κοινωνική και πολιτική ταυτότητα. Είναι σκληρός, ματσό, ένα εκτελεστικό όργανο, χωρίς πραγματική ζωή. «Εμάς στο Μεξικό δεν μάς μαθαίνουν τέτοιες παληκαριές. Εμάς μας μαθαίνουν μόνο να σκοτώνουμε. Μερικές φορές, ούτε καν αυτό. Μας προσλαμβάνουν επειδή ξέρουμε ήδη να σκοτώνουμε». «Ναι, κύριε Δελ Βάγιε. Ανέκαθεν υπήρξα ένας έμμισθος πιστολάς». Χαρακτηριστικό του είναι ότι όπου μπλέκεται, αφήνει πίσω του πτώματα. «Συνεχίστε τις έρευνες (τού λέει ο προϊστάμενός του) και προσπαθήστε να αφήσετε και κανέναν ζωντανό για να τον ανακρίνουμε».
Ένας τέτοιος χαρακτήρας, ουσιαστικά εκτός κοινωνίας, χρησιμοποιείται στην καλή αστυνομική λογοτεχνία για να ακτινογραφήσει κοινωνικές, συναισθηματικές και ψυχολογικές συγκρούσεις και διακυμάνσεις· μέγας δάσκαλος ο Χάμετ.
Ένας ήρωας κατά του εαυτού του
Ο Μπερνάλ δεν ακολουθεί αυτόν τον δρόμο. Αντίθετα, στρέφει τον ήρωά του προς τα μέσα, κατά τού εαυτού του. Όντας συνεχώς γκρινιάρης και αρνητής απέναντι στην κοινωνία και την πολιτική, είναι ταυτόχρονα γκρινιάρης και κατσούφης με τον εαυτό του, τις ελλείψεις του και τις επιδόσεις του. Είναι ένας κυνικός χαρακτήρας σε υπαρξιακή κρίση, μέσα σε ένα σκηνικό διαρκούς καχυποψίας, αβεβαιότητας, στυγνής συμφεροντολογίας και αίματος – σκηνικό που ξεδιπλώνεται με χιούμορ και ειρωνία και γίνεται, εν τέλει, αρκετά σουρεαλιστικό.
Ο κυνισμός είναι χαρακτηριστικό της αστυνομικής λογοτεχνίας. Όμως συνδυασμένος με την υπαρξιακή κρίση του Φιλιμπέρτο Γκαρσία, στήνει μια πραγματικότητα, η οποία είναι εναλλάξ θλιβερή και κωμική.
Ο Μπερνάλ διαπραγματεύται επίσης αριστοτεχνικά την αβεβαιότητα, ένα ακόμα χαρακτηριστικό του αστυνομικού μυθιστορήματος. Κανείς δεν καταλαβαίνει –οι ήρωες, κυρίως όμως ο αναγνώστης– τι ακριβώς τρέχει στην υπόθεση. Τι είναι αλήθεια και τι ψέμα, τι είναι πληροφορία και τι παγίδα, τι είναι ειλικρίνεια και τι υποκρισία. Οι στόχοι καθενός από τους παράγοντες της δράσης είναι διαφορετικοί και δεν είναι αυτοί που δηλώνονται. Όλα αυτά ανακατεμένα, συγκρούονται στο μυαλό του ήρωα κι αυτός τα αμφισβητεί όλα. Αμφισβητεί την ειλικρίνεια και τις προθέσεις των πολιτικών, των στρατιωτικών, των συνεργατών του και των αντιπάλων του.
Όμως, σε έναν κόσμο χωρίς συναισθήματα, ο βωμολοχικός εσωτερικός μονόλογος και η κρίση συνείδησης του Φιλιμπέρτο Γκαρσία καταφέρνει να γεννήσει συγκίνηση στην ψυχή του και κατ’ επέκταση στον αναγνώστη. Είναι ένα υπόστρωμα της αφήγησης που αναδύεται σταδιακά και αποτελεί πρόσθετο επιτελεστικό στοιχείο λογοτεχνικότητας του κειμένου πάνω στη διπλή αφηγηματική ροή (με την εναλλαγή περιγραφών δράσης και σκέψεων του ήρωα) και το λιτό και άμεσο ύφος του Μπερνάλ, του οποίου η μετάφραση της Ασπασίας Καμπύλη έχει αποδώσει τον σφυγμό, χωρίς τη μόλυνση από τη νεοκαθαρευουσιάνικη γλώσσα που διαβρώνει ακόμα και το γράψιμο καλών συγγραφέων.
Η τελική συνειδητοποίηση του Φιλιμπέρτο Γκαρσία, κορύφωση μιας τραγωδίας και καταβύθιση ταυτόχρονα στην υφή της πραγματικής ζωής, αναδύεται με τον πιο φυσικό τρόπο, χάρη στην αρχιτεκτονική και τον αφηγηματικό ρυθμό του κειμένου του Μπερνάλ.
Έχουμε, λοιπόν, ένα δυνατό μυθιστόρημα κι ένα βιβλίο που ισορροπεί σε υψηλή στάθμη όλα τα επιμέρους συστατικά του, το κείμενο, τη μετάφραση, την τυπογραφία, τη βιβλιολογική υφή και την αισθητική. Με μια κουβέντα: ένα διαμάντι.