Σωτήρης Δημητρίου «Ουρανός απ’ άλλους τόπους», εκδόσεις Πατάκη, 2021
Ας μιλήσουμε για έργα τέχνης, εικαστικά και λογοτεχνικά. Ας θυμηθούμε καταρχάς την Γκερνίκα του Πάμπλο Πικάσο που έγινε κατόπιν παραγγελίας για να θυμίζει το έγκλημα των ναζί, οι οποίοι βομβάρδισαν και κατέστρεψαν με τα αεροπλάνα τους την ομώνυμη πόλη των Βάσκων στη διάρκεια του ισπανικού εμφυλίου. Οι ειδικοί, παρατηρώντας τον πίνακα, ξόδεψαν πολλή φαιά ουσία για να αποκρυπτογραφήσουν το νόημα των συμβολισμών του. Τι είδαν; Κεφάλια ταύρου και αλόγου, μια λάμπα, κομμένα ανθρώπινα μέλη, γυναίκα που ουρλιάζει, νεκρά μωρά. Με την πάροδο του χρόνου, επικράτησε η άποψη πως πρόκειται για ένα σπουδαίο έργο, το πιο εμβληματικό κι ένα από τα γνωστότερα του δημιουργού του.
Ας πάμε τώρα στη λογοτεχνία. Το ογκώδες μυθιστόρημα του Τζέιμς Τζόις «Οδυσσέας» με θέμα μια μέρα, την 16η Ιουνίου 1904, από τη ζωή του ήρωα, του Λεοπόλδου Μπλουμ, στο Δουβλίνο, θεωρείται αριστούργημα μολονότι οι αναγνώστες του δυσκολεύονται στην κατανόησή του, εξαιτίας της γλώσσας του κειμένου, αλλά και των προθέσεων του συγγραφέα. Γνωρίζω κάποιους που το αγόρασαν και σύντομα παράτησαν απογοητευμένοι την ανάγνωσή του. Ο Έλληνας μεταφραστής του, ο Σωκράτης Καψάσκης, έγραψε στον πρόλογό του βιβλίου «έφτασα συχνά μπροστά σε ανυπέρβλητες δυσκολίες και αρκετές φορές αποφάσισα να διακόψω το εγχείρημα». Πιο κάτω σημείωσε ότι η γλώσσα του Τζόις δημιουργεί δυσκολίες στον αναγνώστη που μετατίθενται στην πλάτη του μεταφραστή, ενώ προσθέτει ότι στον Οδυσσέα «ποτέ δεν μπορεί κανείς να είναι σίγουρος για την κατανόηση και κατ’ ακολουθίαν για την απόδοση του κειμένου».
Με ουράνιο υποβολέα
Αφορμή για τις παραπάνω σκέψεις είναι το πολυσέλιδο μυθιστόρημα του Σωτήρη Δημητρίου «Ουρανός απ’ άλλους τόπους», ένας μονόλογος μιας χωρικής, της Αλέξως, η οποία αφηγείται ιστορίες από τη ζωή της στο παραμεθόριο χωριό Πόβλα (σήμερα Αμπελώνας) της Θεσπρωτίας. Το οπισθόφυλλο του βιβλίου, γραμμένο προφανέστατα από τον συγγραφέα του, ως είθισται, δεν παρέχει επαρκείς διευκρινίσεις για το θέμα, εκτός από το ότι αφηγείται «μια σχεδόν εκατόχρονη γυναίκα» από την Ήπειρο, και τα μυστηριώδη λόγια: «Δεν της φτάνει ο ουρανός για χαρτί, θέλει ουρανούς κι απ’ άλλους τόπους». Διαβάζουμε, επίσης, την ποιητική φράση – ο Δημητρίου εμφανίστηκε στη λογοτεχνία το 1985 με τη συλλογή ποιημάτων «Ψηλαφίσεις»: «Πολλές φορές έχεις την αίσθηση πως τη γλώσσα την κινεί ουράνιος υποβολέας. Τραγουδιστή πηγή πλαγιάς που άνθισε κάποια μακρινή άνοιξη και μαράθηκε στις μέρες μας».
Με τον πιο πάνω πρόλογο θέλω να τονίσω πως το παρόν μυθιστόρημα είναι ένα σημαντικό λογοτέχνημα, το οποίο, πέρα από τους ήρωες και τη δράση τους, στηρίζεται στο γλωσσικό ιδίωμα της ηρωίδας. Είναι ένα έργο τέχνης που θα μείνει ως σημείο αναφοράς στη σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία, έστω και αν οι αναγνώστες του, όπως ο γράφων, θα αντιμετωπίσουν δυσκολίες στην κατανόηση των δρώμενων εξαιτίας του συγκεκριμένου γλωσσικού ιδιώματος.
Ο Κώστας Γεωργουσόπουλος, στο ολοσέλιδο κείμενό του για το βιβλίο στα Νέα (10-11 Ιουλίου 2021), εγκωμιάζει τον τρόπο γραφής του, χαρακτηρίζει τον δημιουργό του «συγγραφέα γλώσσας», αλλά γράφει: «Διάβασα με κόπο γόνιμο το βιβλίο του Δημητρίου». Με τη σειρά του, ο Σταύρος Ζουμπουλάκης στο ολοσέλιδο κείμενό του στην Καθημερινή (14 Αυγούστου 2021), σημειώνει πως «στη γλώσσα βρίσκεται η μεγάλη δύναμη του βιβλίου», αλλά προσθέτει πως το ότι ο συγγραφέας δεν έβαλε γλωσσάρι «θα δυσκολέψει πολλούς από τους νεότερους συγγραφείς». Ωστόσο, ο Κώστας Καραβίδας στο ολοσέλιδο κείμενό του στην Εφημερίδα των Συντακτών (7 Αυγούστου 2021) υποστηρίζει πως το βιβλίο «προσφέρει ανεπανάληπτη αναγνωστική ευφορία».
Η ιστορία ενός τόπου
Η Αλέξω λοιπόν απευθύνεται σε κάποιον ή σε κάποιους. Δύο από τις πρώτες φράσεις της είναι: «Δεν αφήνει η μάνα, είμαστε μεγάλη φαμίλια» και «Με τον πόλεμο πείνασε ο κόσμος». Γι’ αυτή τη μεγάλη οικογένεια μιλάει η ηρωίδα, γονείς (η μάνα Μηλιά, ο πατέρας Κώστας), αδέλφια, συγγενείς και συγχωριανούς, αλλά και συντοπίτες από τα γειτονικά χωριά: Λιντίζντα, Τσαμαντάς, Μπαμπούρι, Λιας, Άγιοι Πάντες. Δουλειές, συγγένειες, φιλίες, έχθρες, παντρολογήματα, έθιμα, ξενιτεμοί στην Αυστραλία, στη Γερμανία και στην Αμερική, αλλά και στην Αθήνα, στην Κέρκυρα κι αλλού. Κι ύστερα μιλάει για τον πόλεμο, την Κατοχή, τον Εμφύλιο, το αντάρτικο, τη μεταπολίτευση έως τα πρόσφατα χρόνια που πλέον ζει στην Ηγουμενίτσα.
Μολονότι το μεγαλύτερο μέρος της αφήγησης αφορά τα γεγονότα που συνδέονται με τα πάμπολλα πρόσωπα στα οποία αναφέρεται η Αλέξω, ένα σημαντικό κομμάτι των λεγομένων της σχετίζεται με την πολιτική κατάσταση στη συγκεκριμένη περιοχή της Θεσπρωτίας με πρωτεύουσα το Φιλιάτι, δηλαδή τη Μουργκάνα, αλλά και της Ηπείρου γενικότερα. Οι πόλεμοι, με πρώτο τον απελευθερωτικό κατά των Τούρκων, απασχολούν την αφηγήτρια. Κι ύστερα μιλάει για την αντιστασιακή δράση του Ζέρβα, ο οποίος έδιωξε τους Τσάμηδες που κατέφυγαν στην Αλβανία. Συχνά, πολύ συχνά, από τις πρώτες σελίδες του βιβλίου έως τις τελευταίες, η ηρωίδα μιλάει για κομουνιστές και μη – χαρακτηρίζει το χωριό Λιας Μικρή Μόσχα. Επίσης, ενώ τα περιστατικά που μνημονεύει είναι πραγματικά (τα εμφύλια πάθη και μίση, οι δολοφονίες, οι κατατρεγμοί, η φυγή των ηττημένων ανταρτών στη γειτονική Αλβανία, η επιστροφή αργότερα στην πατρίδα), η ίδια δεν είναι αντικειμενική, αφού από την αρχή έχει ταχθεί με τον ΕΔΕΣ του Ζέρβα και καταφέρεται κατά των κομουνιστών και συχνά τους ειρωνεύεται ή τους λοιδορεί, τους αποκαλεί «βρικόλακες», βρικόλακα αποκαλεί και τον Ανδρέα Παπανδρέου, ο οποίος αναγνώρισε την Εθνική Αντίσταση και τους έδωσε τιμητικές συντάξεις.
Επαναλαμβάνω πως το μυθιστόρημα «Ουρανός απ’ άλλους τόπους», η ιστορία μια ηπειρώτικης οικογένειας κι ενός τόπου, είναι έργο τέχνης, τέτοιο θα θεωρείται και στο απώτερο μέλλον κι ίσως να αποτελεί και σημείο λογοτεχνικής αναφοράς. Πάντως, εκτιμώ πως ο ποιητικός τίτλος του ενδεχομένως να αποβεί σε βάρος της φήμης του, ιδανικότερος θα ήταν ο μονολεκτικός Πόβλα ή Αλέξω, όπως η Γκερνίκα και ο Οδυσσέας που παραπέμπουν αυτομάτως στα έργα του Πικάσο και του Τζόις.