Με αφορμή τη διεθνή έκθεση τριακοσίων έργων του στη Μονή Λαζαριστών μέχρι τις 16 Ιανουαρίου
Ένας ακόμα μαγικός κύκλος της Ρωσικής Πρωτοπορίας καταλαμβάνει τους χώρους της μονής Λαζαριστών και αφήνει να λάμψει το δημιουργικό αποτύπωμα, αυτή τη φορά, του Ιβάν Κλιούν, κεντρικού προσώπου του σπουδαιότερου εικαστικού κινήματος στην ανατολική Ευρώπη στις τρεις πρώτες δεκαετίες του περασμένου αιώνα. Ένας (εκθεσιακός) κύκλος που περιλαμβάνει τα πάνω από τριακόσια έργα του ρώσου ζωγράφου που ανήκουν στη συλλογή Κωστάκη και το MOMus Θεσσαλονίκης - Μουσείο μοντέρνας τέχνης. Ένας κύκλος που εμπεριέχει την Ικάρια πτήση της μοντέρνας τέχνης και των δημιουργών της προς την πόλη της επανάστασης και την αντίστοιχη μελαγχολική πτώση του Δαίδαλου, όταν την εκρηκτική ουτοπία αντικατέστησε το πειθαρχημένο μοντέλο του λεγόμενου σοσιαλιστικού ρεαλισμού.
Η διαδρομή αυτή αποτυπώνεται με ενάργεια στα μάτια του σύγχρονου θεατή των έργων του Κλιούν, που βλέπει στην αρχή μια σειρά έργων του, πίνακες και σχέδια, που συνομιλούν με τα αντίστοιχα ρεύματα του μοντερνισμού της πρώτης και δεύτερης δεκαετίας στη Δύση, από τον Νεο-ιμπρεσιονισμό και τον Συμβολισμό ως τον Κυβοφουτουρισμό για να καταλήξει στη δική του ανακάλυψη, τη μη-αντικειμενική τέχνη. Ο Κλιούν ήταν μέλος της ομάδας Σουπρέμους του Καζιμίρ Μαλέβιτς και στην πορεία ανέπτυξε δική του εκδοχή για τον Σουπρεματισμό, αφού από τις αρχές της δεκαετίας του 1920 μελέτησε με δημιουργική εμμονή τα στοιχεία της φόρμας, το φως και το χρώμα και δημιούργησε τη δική του καλλιτεχνική μέθοδο, δηλαδή τα μη-αντικειμενικά έργα, όπως ο ίδιος τα αποκαλούσε, έργα που παρουσιάζουν κυρίως σφαιρικές φόρμες και άλλα γεωμετρικά σχήματα που βασίζονται στην προσωπική του θεωρία για το φως και την κίνηση στον χώρο.
Το επαναστατικό πείραμα τελείωσε άδοξα
Όλη αυτή η προσπάθεια και τα επιτεύγματα της τελειώνουν άδοξα όμως στις αρχές του τριάντα και ο ζωγράφος επιστρέφει κατ’ επιταγήν σε έναν μονοδιάστατο ψευδορεαλισμό που αφοπλίζει τη δημιουργική σκέψη και φαντασία και προκρίνει την εύκολη πέψη μιας αδρανούς «πραγματικότητας». Το επαναστατικό πείραμα (στην τέχνη και όχι μόνον επί του προκειμένου) τελείωσε άδοξα, με τον Κλιούν να μην βρίσκει αρχικά παραγγελίες και αργότερα να διαγράφεται και από την Πανρωσική Συνεταιριστική Ένωση Καλλιτεχνών.
Είναι πολύ ενδιαφέρουσα η αφήγηση του ίδιου του Κωστάκη για το πώς απέκτησε το πολύτιμο κομμάτι Κλιούν, της συλλογής του: «Με μεγάλη δυσκολία βρήκα αρχικά κάποια έργα του Κλιούν, τα οποία αγόρασα αμέσως. Ήταν πολύ δύσκολο να βρω άκρη. Πολλά από τα έργα του είχαν εξαφανιστεί. Ο Κλιούν είχε ένα διαμέρισμα στην περιοχή Σοκόλνικι. Όταν ξεκίνησε ο πόλεμος και κηρύχτηκε εκκένωση, έπρεπε να φύγει από το διαμέρισμα, που, όπως μου έλεγαν, ήταν γεμάτο με τα έργα του καλλιτέχνη. Μια γνωστή του Κλιούν, ηθοποιός, νοίκιασε ένα δωμάτιο στο σπίτι και αποφάσισε να αγνοήσει την εκκένωση. Ο Κλιούν της ζήτησε να φροντίζει τους πίνακες του. Κάποιοι πίνακες φυλάσσονταν στην βεράντα που ήταν εύκολα προσβάσιμη στα αγόρια από τα γειτονικά σπίτια… Έτσι πολλά από τα έργα χάθηκαν… Αργότερα, συνεχίζει ο Κωστάκης, κατάφερα να γνωρίσω τη μια από τις δύο κόρες του Κλιούν. Είχε στην κατοχή της πολύ λίγα έργα του πατέρα της, αλλά μου τα έδωσε και μάλιστα μου έδωσε επιπλέον δωρεάν αρκετά σχέδια και γκουάς λέγοντας: «Εγώ δεν τα χρειάζομαι αλλά εσάς μπορεί να σας φανούν χρήσιμα». Και ταυτόχρονα μου έδωσε και τη διεύθυνση της αδερφής της στην οποία πήγα αμέσως. Η συλλογή της αποδείχτηκε πολύ πιο πλούσια. Και κατάφερα να αποκτήσω σχεδόν τα πάντα. Αργότερα βρήκα μερικές ακόμα επαφές για τον Κλιούν και αγόρασα κι άλλα έργα του. Έτσι έχω δημιουργήσει μια μεγάλη συλλογή αυτού του καλλιτέχνη». (Μαρτυρία από τον εξαιρετικό κατάλογο της έκθεσης Κλιούν).
Είναι επίσης ενδιαφέρον και τελικά χρήσιμο για το αρχείο της ρωσικής πρωτοπορίας και την ιστορία της τέχνης γενικότερα, το γεγονός ότι ο Κωστάκης, σε αντίθεση με τον άλλο συλλέκτη ρωσικής πρωτοπορίας, τον Χαρτζίεφ, αγόραζε ό,τι μπορούσε να βρει από τον κάθε καλλιτέχνη και όχι μόνον τα καλύτερα έργα του. Είναι μάλιστα ευτύχημα ότι ο Κωστάκης θεωρούσε σπουδαίο τον Κλιούν και όχι έναν καλλιτέχνη απλά στη σκιά του μεγάλου Μαλέβιτς, όπως επίσης τον θεωρούσε ο Χαρτζίεφ, αφήνοντας το έργο του στα… αζήτητα.
Η σκέψη του Κλιούν
Σημαντικό και αποκαλυπτικό της σκέψης του Κλιούν –που βοηθάει και στην κατανόηση της ζωγραφικής και του έργου του– είναι ένα ακόμα κείμενο, που παραθέτω από τον κατάλογο της έκθεσης, όπου ο ζωγράφος αναφέρεται στις διαρκείς και σε βάθος έρευνες του για τη φόρμα της τέχνης που τον ενδιέφερε: «Ο διασκορπισμός των σουπρεματιστικών μορφών και οι φόρμες των αντικειμένων με οδήγησαν στον δρόμο των σφαιρικών απεικονίσεων. Όλα αιωρούνταν και διασκορπίζονταν στην εναέρια σφαίρα, πλημμύριζαν με διαφορετικά αρμονικά χρώματα. Ωστόσο μερικές φορές υπήρχε μια συγκεκριμένη φόρμα. Αυτό με τη σειρά του οδήγησε στη μετάδοση του φωτός και των σκιών, που απεικονίζονταν, επίσης, είτε με ένα είτε με πολλά χρώματα. Εξάλλου το φως στη φύση υπάρχει ως πραγματικότητα. Μπορεί να είναι μπλε, κόκκινο, πράσινο κ.λπ., ενώ στη φόρμα του μπορεί να είναι κυκλικό, οβάλ, τρίγωνο κ.ο.κ. Αυτές οι φόρμες και τα χρώματα μπορεί να είναι περίπλοκα, να διέρχεται το ένα μέσα από το άλλο ή αμοιβαία να συγχωνεύονται… Εάν το κύριο χρώμα καλύπτεται ή διασταυρώνεται από άλλο χρώμα, τότε επιτυγχάνεται πλημμύρα χρωμάτων κι ένα μαγικό χρωματικό παιχνίδι. Τα πιο πειστικά παραδείγματα της πραγματικότητας των χρωμάτων στη φύση είναι το ουράνιο τόξο και το Βόρειο Σέλας. Σχετικά με τα σφαιρικά μου έργα, σε μια έκθεση ο Ανατόλι Βασίλιεβιτς Λουνατσάρσκι είχε πει στους καλλιτέχνες-ρεαλιστές: "Ορίστε για εσάς τους ρεαλιστές ένα μάθημα, μια τόσο λεπτή τεχνική…"». Και συνεχίζει ο Κλιούν για να καταλήξει συμπερασματικά: «Η επόμενη περίοδος της δημιουργικής πειραματικής εργασίας μου ήταν η επιστροφή στη μη αντικειμενική τέχνη. Όμως αυτή η μη αντικειμενική τέχνη αποτελούσε μια σύνθεση όλων των προηγούμενων πειραματικών εργασιών μου. Σ’ αυτές τις μη αντικειμενικές συνθέσεις συνυπάρχουν όλα τα είδη των τεχνικών, η ελεύθερη επιλογή φόρμας (μη αντικειμενική), η διαφορετική υφή σε συνάρτηση με ελεύθερους συνδιασμούς»…(απόσπασμα από το αυτοβιογραφικό κείμενο «Ο δρόμος μου στην Τέχνη», κεφ. 18, Το φως ως η νέα πραγματικότητα, 1941-42, Αρχείο Κωστάκη).
Μετά το θάνατο του Κλιούν, η πρώτη έκθεση των έργων του πραγματοποιήθηκε στο Ινστιτούτο Ατομικής Ενέργειας Κουρτσάτοφ, στην Μόσχα το 1972, και βασίστηκε σε έργα των συλλογών Γιώργου Κωστάκη και Ντμίτρι Σαραμπιάνοφ. Η δεύτερη προσωπική έκθεση πραγματοποιήθηκε το 1999 στην Κρατική Πινακοθήκη Τρετιακόφ στη Μόσχα και τώρα έχουμε πλέον στην Θεσσαλονίκη την πρώτη διεθνή έκθεση που δείχνει μέσα από τα 384 έργα της την αξία και τη γοητεία του ρώσου ζωγράφου και της ευρωπαϊκής αβανγκάρντ του 20ού αιώνα. Η έκθεση με τα υπερβατικά τοπία, τα ιπτάμενα γλυπτά, τις φωτεινές σφαίρες, τα σχήματα, τις φόρμες, τα σχέδια, τις μελέτες χρωμάτων με αποκορύφωμα ένα εκτυφλωτικό κόκκινο φως, αλλά και τις παραστατικές και ταυτόχρονα συμβολικές μορφές και το πλουσιότατο αρχείο από επιστολές και κείμενα του ζωγράφου, έχει παραταθεί μέχρι τον Ιανουάριο του ’22 δίνοντας μια ευκαιρία ακόμα στους Θεσσαλονικείς, και όχι μόνον, να συνεχίσουν να την επισκέπτονται.