«Γιατί για μένα ο Άγιος Φραγκίσκος είναι το πρότυπο του στρατευμένου ανθρώπου, που με ακατάπαυστο σκληρότατο αγώνα κατορθώνει να επιτελεί το ανώτατο χρέος του ανθρώπου, ανώτερο και από την ηθική κι από την αλήθεια κι από την ωραιότητα: να μετουσιώνει την ύλη που του εμπιστεύτηκε ο Θεός και να την κάνει πνέμα».
(Νίκος Καζαντζάκης, Ο Φτωχούλης του Θεού).
Όταν στο καλάθι των αρετών παρεμβάλλονται αρετές όπως η κοινωνική δικαιοσύνη, η αλληλεγγύη, ο «καλός άνθρωπος» γίνεται «πολιτικός άνθρωπος» και η πορεία του παύει να είναι αντισταθμιστική και αποκτά αποδομητική και απορρυθμιστική δυναμική του συστήματος που παράγει αδικίες και ανισότητες. Η πορεία αυτή είναι χωρίς επιστροφή, συντηρείται και τροφοδοτείται από δόσεις προσωπικής «τολμηρότητας» και ριζοσπαστικής καινοτομικότητας, που σταδιακά αναδεικνύουν ένα απρόσμενο «καλό παράδειγμα» αναφοράς. Η υπομονή και η ανεκτικότητα μετατρέπεται, σταδιακά, σε καταγγελίες για αδικίες και διεκδικήσεις για αποκατάσταση.
Καλός άνθρωπος είναι ο αργεντίνος Jorge Mario Bergolio, ο Πάπας Φραγκίσκος, ο προκαθήμενος της Καθολικής Εκκλησίας, που για δεύτερη φορά μέσα σε έξι χρόνια έρχεται στην Ελλάδα, για να επισκεφθεί πάλι τους πρόσφυγες στην Λέσβο και να συναντηθεί και με 36 ανθρωπιστικές, μη κυβερνητικές οργανώσεις, που εργάζονται κάτω από δύσκολες συνθήκες για την παροχή υποστήριξης .
Ο Φραγκίσκος ανοίγει και διευρύνει σταθερά και αποφασιστικά την εκκλησία του από χώρο «διαχείρισης ψυχών» σε φιλόξενο χώρο «έμψυχων ανθρώπων», καταρρίπτοντας όρια και φράχτες μεταξύ «αυτών» και των «άλλων», ενοποιώντας την έννοια του «κοινού», ένθεν και εκείθεν, σ’ ένα κοινωνικό γίγνεσθαι όπου η ιστορία δεν περιμένει να «γραφτεί μετά», αλλά τώρα!
Η πολιτική της φροντίδας και η φροντίδα της πολιτικής
Με τον Φραγκίσκο το βήμα στον πολιτικό λόγο γίνεται αναπόφευκτο, αφού η πολιτική της καταγγελίας των αδικιών τροχοδρομείται και συναντά τον στόχο της. Σε μια εποχή που η αβεβαιότητα και η ανασφάλεια χαρακτηρίζουν τη ζωή ανθρώπων και κοινωνικών ομάδων, είναι το οικονομικό σύστημα που συνεχίζει να αποκλείει και να περιθωριοποιεί ανθρώπινες ζωές στο όνομα του κέρδους : «η αλληλεγγύη, η συνεργασία και η υπευθυνότητα είναι το αντίδοτο για την καταπολέμηση των αδικιών, των ανισοτήτων και των αποκλεισμών».
Δυο διαδοχικές εγκύκλιοι σηματοδοτούν την είσοδο του Φραγκίσκου στην κοινωνική πολιτική. Η πρώτη Laudato Si’, η δεύτερη Fratelli Tutti (Αδελφοί Όλοι). Η πρώτη άνοιξε νέους ερμηνευτικούς ορίζοντες κατανόησης πάνω στην αλληλεπίδραση και τη σχέση συνέχειας μεταξύ του ανθρώπου και των γεωλογικών και βιολογικών κύκλων, που συνθέτουν τη ζωή πάνω στον πλανήτη : «είμαστε όλοι φτιαγμένοι από την ίδια πρώτη υλη. Η φθορά και η καταστροφή του περιβάλλοντος αποσαθρώνει τη ζωή των πλέον αδύνατων και ανυπεράσπιστων ανθρώπων. Κοινωνική δικαιοσύνη και περιβαλλοντική προστασία βαδίζουν μαζί. Η κλιματική κρίση αναδεικνύει με τραγική σαφήνεια την ανάγκη ριζικής ανατροπής του τρόπου που ζούμε πάνω στη γη και την επικαιρότητα της ανατροπής των ισχυόντων κοινωνικών σχέσεων».
Αυτή την ανάγκη έρχεται να καλύψει η δεύτερη εγκύκλιος Fratelli Tutti : «η ευθραυστότητα των παγκόσμιων συστημάτων απέναντι στην πανδημία απέδειξε ότι η λογική της ελεύθερης αγοράς δεν μπορεί να λύσει όλα τα προβλήματα. Πρέπει διαρκώς να αναζητούμε την ενάρετη πολιτική, που δεν υποκύπτει στα κελεύσματα του χρήματος, βάζοντας στο κέντρο της προσοχής μας την ανθρώπινη αξιοπρέπεια». Ο Φραγκίσκος αναδεικνύει τα όρια του ξέφρενου νεοφιλελευθερισμού και του χρηματοκαπιταλισμού προσθέτοντας: «εκτιμώ ότι η πολιτική δεν πρέπει να υποκύπτει στον τεχνοκρατισμό. Δεν νοείται μια οικονομία χωρίς πολιτικό έλεγχο και καθοδήγηση, ικανή να πριμοδοτεί εναλλακτικές λογικές, κατάλληλες για την αντιμετώπιση της συνθετότητας του σημερινού κόσμου. Η πολιτική πρέπει να ανακτήσει την ικανότητα του επανασχεδιασμού, υιοθετώντας μια ολιστική (integral) αντιμετώπιση (συνδέοντας το περιβάλλον, την ανθρώπινη διάσταση και την κοινωνία), συμπεριλαμβάνοντας στον διεπιστημονικό διάλογο όλες τις πτυχές της τρέχουσας κρίσης (…) αναζητώντας το μακροχρόνιο κοινό καλό (…) για τις σημερινές και μελλοντικές γενεές».
Η απάντηση δεν μπορεί παρα να βασίζεται στην αλληλεγγύη, που δεν είναι μόνο ένα συναίσθημα ή συμπεριφορά, μα είναι η φέρουσα υποδομή μιας κοινωνικής οργάνωσης, βασισμένης στον δίκαιο διαμερισμό των φυσικών αγαθών.
Ο «κομμουνιστής» Πάπας
Ο Φραγκίσκος ονοματίζει και καταδικάζει χωρίς περιστροφές τον «νεοφιλελευθερισμό», βασισμένο σε ένα κυριαρχικό πολιτισμικό μοντέλο που τείνει να ομοιογενοποιεί, μέσω δομικών ανισοτήτων, τους ανθρώπους, τις κοινωνίες, τα κράτη, σε ένα περιβάλλον μόνιμων ανταγωνισμών, όπου η «επιτυχία» του ενός συνακολουθείται από τη καταστροφή του άλλου. «Αλληλεγγύη είναι μια λέξη που εκφράζει κάτι πολύ περισσότερο από σποραδικές στιγμές γενναιοδωρίας, είναι η συνεχής και συγκροτημένη δράση σε κοινωνικό επίπεδο, που θέτει σαν προτεραιότητα την αξιοπρεπή ζωή όλων ενάντια στον σφετερισμό των ολίγων».
Η αντιπαράθεση μεταξύ δυο ανταγωνιστικών κοινωνικών μοντέλων, βάζει στο κέντρο της συζήτησης το νόημα της «ιδιοκτησίας». Ο Φραγκίσκος θυμίζει ότι στις απαρχές της χριστιανικής εμπειρίας, τα αγαθά της δημιουργίας ανήκαν στο σύνολο της κοινότητας. Όταν κάποιο μέλος ζούσε σε στέρηση, αυτό συνέβαινε γιατί κάποιος άλλος οικειοποιούταν κάτι που δεν του ανήκε. Η κοινή τότε θεολογική αντίληψη (Αγ. Ιωάννης Χρυσόστομος) θεωρούσε ότι «οι παροχές σε καθεστώς φιλανθρωπίας δεν είναι δωρεές, αλλά επιστροφές αγαθών που ανήκουν, ούτως η άλλως, στους μη έχοντες ίδιους πόρους. Η σύνδεση με τη θέση του Proudhon (η ιδιοκτησία είναι κλοπή), έδωσε αφορμές για να κατηγορηθεί ο Φραγκίσκος για συνοδοιπορία με τον κομμουνισμό, ο δε αυθεντικός Άγιος Φραγκίσκος της Ασίζης σαν πρωτεργάτης της αξιοκρατίας…
Η απάντηση του Bergolio: «το δικαίωμα στην ιδιοκτησία μπορεί να θεωρηθεί μόνο σαν ένα δευτερεύον φυσικό δικαίωμα και παράγωγο της γενικής αρχής της οικουμενικότητας των δημιουργημάτων· όποιος κατέχει ένα φυσικό αγαθό, πρέπει μόνο να φροντίζει τη διαχείρισή του προς όφελος όλων».
Ο πλανήτης είναι ένα «κοινό αγαθό», στο οποίο όλοι πρέπει να έχουν πρόσβαση και ιδιαίτερα οι πρόσφυγες και οι μετανάστες: «μπορούμε έτσι να θεωρήσουμε ότι κάθε χώρα ανήκει και στον “ξένο”, στο μέτρο που τα αγαθά της δεν πρέπει να αποκλείονται σε ανθρώπους που χρήζουν βοήθειας και προέρχονται από αλλα μέρη».
Ο Edgar Morin, κοινωνιολόγος και φιλόσοφος εκφράζεται έτσι για τον Πάπα: «ο Φραγκίσκος είναι βαθυστόχαστος και σαφής, υποδεικνύοντάς τον δρόμο για την κατασκευή του κοινού σπιτιού, αυτού δηλαδή που εγώ ονομάζω Γη-Πατρίδα».