Όταν τον επικεφαλής της Καθολικής Εκκλησίας στηρίζουν με ενθουσιαμό οι πρώην πρόεδροι της Βολιβίας και της Ουρουγουάης Έβο Μοράλες και Πέπε Μουχίκα, οι διακεκριμένοι ιερείς και θεολόγοι της Απελευθέρωσης Λεονάρντο Μποφ (Βραζιλία) και Γκουστάβο Γκουτιέρες (Περού), ο Μπέρνι Σάντερς και η Λουτσιάνα Καστελίνα, ενώ τον μισούν ο Ντόναλντ Τραμπ, ο Ματέο Σαλβίνι, η Μαρίν Λεπέν, αλλά και ορισμένοι δημοσιογράφοι κυρίαρχων ΜΜΕ ταγμένοι στην ιδεολογική στήριξη του παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού και των χρηματαγορών, είναι φανερό ότι ο πάπας Φραγκίσκος, κατά κόσμον Χόρχε Μπεργκόλιο, είναι μια διεθνής προοδευτική προσωπικότητα μεγάλης εμβέλειας. Ανάμεσα στις πολλές παρεμβάσεις του, που αφορούν κυρίως αλλά όχι μόνο το μεταναστευτικό, την κλιματική αλλαγή και την οικονομία, θα ήθελα να επισημάνω την εκ μέρους του ενίσχυση της προσπάθειας δημιουργίας ενός μόνιμου φόρουμ διαλόγου μεταξύ αριστερών και καθολικών. Εδώ πρέπει να σημειώσουμε ότι ένας τέτοιος διάλογος άρχισε αμέσως μετά την συνάντηση του πάπα, τον Σεπτέμβριο του 2014 στο Βατικανό, με τον Αλέξη Τσίπρα, τον Βάλτερ Μπαϊερ, συντονιστή του ευρωπαϊκού δικτύου transform!, και τον Φραντς Κονρέιφ, ηγετικό στέλεχος του καθολικού κινήματος των Φοκολάρι. Ήταν η πρώτη φορά που ένας ηγέτης αριστερού κόμματος, ο οποίος δεν εκπροσωπούσε θεσμικά μια χώρα, γινόταν δεκτός στην Αγία Έδρα μετά από πρόσκληση του ποντίφικα. Συμμετέχοντας στην προετοιμασία αυτής της συνάντησης, είχα την ευκαιρία να διαπιστώσω με πόσο πάθος αγωνίστηκαν για την πραγματοποίηση και την επιτυχία της οι υποστηρικτές του πάπα στην Αυστρία και την Ιταλία. Ο πρώτος σταθμός του διαλόγου ήταν η οργάνωση ενός θερινού σχολείου στην Σύρο, τον Σεπτέμβριο του 2018, το οποίο παρακολούθησε ένας μεγάλος αριθμός χριστιανών και αριστερών νέων από διάφορες χώρες. Στη συγκεκριμένη προσπάαθεια συμβάλλει από το 2018 μέχρι σήμερα και το ετήσιο αγγλόφωνο περιοδικό του transform!, στο οποίο υπάρχει μόνιμο κεφάλαιο με τίτλο «Διάλογος χριστιανών-μαρξιστών», που φιλοξενεί άρθρα σημαντικών διανοουμένων των δύο πλευρών, καταβάλλοντας προσπάθεια για συνεργασία όχι μόνο με καθολικούς, αλλά και με ορθόδοξους και προτεστάντες διανοούμενους. Με την ευκαιρία της επίσκεψης του πάπα Φραγκίσκου στην Ελλάδα, δημοσιεύουμε σήμερα μικρά αποσπάσματα από τρία άρθρα που έχουν δημοσιευτεί εκεί, τα οποία αναφέρονται τόσο στον ίδιο και τις απόψεις του, όσο και στον διάλογο μεταξύ πιστών και αριστερών. Τα κείμενα έχουν συγγράψει ο γαλλο-βραζιλιάνος κοινωνιολόγος και φιλόσοφος Μικαέλ Λεβί, η Λουτσιάνα Καστελίνα, ιστορική φυσιογνωμία της ιταλικής και ευρωπαϊκής Αριστεράς, και ο γερμανός μαρξιστής Καρλ-Χέλμουτ Λέχνερ, πρώην λουθηριανός πάστορας, ο οποίος εγκατέλειψε την Εκκλησία το 1973, στη συνέχεια υπήρξε μέλος της Λίγκας Κομμουνιστών της Δυτικής Γερμανίας (BWK) και σήμερα του Die Linke.
Χ.Γο.
Ο πάπας Φραγκίσκος
και ο διάλογος χριστιανών-μαρξιστών
Του Μικαέλ Λεβί
Ο Μπεργκόλιο δεν είναι μαρξιστής και η λέξη «καπιταλισμός» δεν υπάρχει στις εγκυκλίους του. Αλλά είναι απολύτως σαφές ότι θεωρεί πως τα οικολογικά προβλήματα της εποχής μας είναι αποτέλεσμα «του μηχανισμού της σημερινής παγκοσμιοποιημένης οικονομίας», «ενός στρεβλά δομημένου παγκόσμιου συστήματος εμπορικών σχέσεων και ιδιοκτησίας».
Γιατί ο Φραγκίσκος χαρακτηρίζει το σημερινό παγκόσμιο οικονομικό σύστημα ως «στρεβλά δομημένο»; Πρωτίστως, επειδή σ’ αυτό κυριαρχούν «τα περιορισμένα συμφέροντα των επιχειρήσεων» και μια «προβληματική οικονομική λογική», ο μόνος της στόχος της οποίας είναι η μεγιστοποίηση των κερδών. Αυτή η ηθική και κοινωνική στρέβλωση δεν αφορά μόνο κάποιες χώρες, αλλά «ένα παγκόσμιο σύστημα που προτεραιοποιεί την κερδοσκοπία και την επιδίωξη χρηματικού οφέλους και αδιαφορεί για τα αποτελέσματα αυτής της επιδίωξης στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια και στο φυσικό περιβάλλον».
Όπως ήταν αναμενόμενο, ο θεολογικός προσανατολισμός του πάπα συνάντησε τη σφοδρή αντίθεση των πιο συντηρητικών τμημάτων της Καθολικής Εκκλησίας. Ένας από τους πιο δραστήριους αντιπάλους του είναι ο αμερικανός καρδινάλιος Ρέιμον Μπερκ, ένας ενθουσιώδης υποστηρικτής του Τραμπ, καθώς και ο Ματέο Σαλβίνι. Κάποιοι από τους εχθρούς του Φραγκίσκου τόν κατηγορούν ότι είναι αιρετικός ή ακόμα και κρυφομαρξιστής. Όταν ο Ρας Λιμπάουχ, ένας αμερικανός αντιδραστικός καθολικός δημοσιογράφος τον κατήγγειλε ως «μαρξιστή πάπα», ο Φράνσις αρνήθηκε ευγενικά αυτόν τον χαρακτηρισμό, αλλά πρόσθεσε πως δεν τον θεωρεί προσβλητικό, δεδομένου ότι γνωρίζει «πολλούς μαρξιστές που είναι θαυμάσιοι άνθρωποι». Από την άλλη πλευρά, ορισμένοι θεολόγοι της Απελευθέρωσης, όπως ο Γκουστάβο Γκουτιέρες –που έγινε δεκτός από τον πάπα το 2013– ή ο Λεονάρντο Μποφ, τον οποίο οι πάπες Ιωάννης Παύλος ο 2ος και Ράτσινγκερ προσπάθησαν να σιωπήσουν, υποστηρίζουν ανοιχτά τον Μπεργκόλιο, τον οποίο θεωρούν ως άξιο διάδοχο του Άγιου Φραγκίσκου. Εκτός από όλους εκείνους που στηρίζουν δημόσια τον πάπα Φραγκίσκο, υπάρχουν πολλοί στο εσωτερικό της Καθολικής Εκκλησίας που τον συμπαθούν, αλλά δεν συμμερίζονται τη ριζοσπαστική, αντισυστημική του προσήλωση.
Ο στόχος του διαλόγου καθολικών-μαρξιστών δεν είναι, προφανώς, ο «προσηλυτισμός» των πρώτων στον μαρξισμό ή των δεύτερων στον καθολικισμό. Τα θέματα των συζητήσεών τους δεν είναι πίστη έναντι αθεϊσμού, υλισμός έναντι ιδεαλισμού, θεολογία έναντι επιστήμης, ή πνευματικότητα έναντι ταξικής πάλης. Αυτό που γίνεται είναι μια ελεύθερη ανταλλαγή απόψεων, στην οποία κάθε πλευρά μπορεί να μάθει από την άλλη, ενώ και οι δύο αναζητούν κοινές αξίες, κοινά ενδιαφέροντα και κοινούς στόχους. Υπάρχει μια κοινή οπτική στρατηγικής σημασίας σε κοινωνικά, πολιτικά και ηθικά ζητήματα, μια οπτική που βασίζεται σε δηλώσεις του πάπα Φραγκίσκου, οι οποίες αφορούν σημαντικά θέματα και για το μέλλον της Ευρώπης:
-την απόρριψη της κοινωνικής αδικίας, της ανισότητας και του αποκλεισμού, της ειδωλολατρείας του κεφαλαίου, και του σημερινού στρεβλού οικονομικού συστήματος,
-την ανάγκη να ληφθούν ριζικά μέτρα με στόχο την οικολογική μετάβαση, πέρα από τις κίβδηλες λύσεις των «αγορών εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου»,
-την ανθρώπινη αδελφοσύνη, σε αντίθεση με την ξενοφοβία, τον ρατσισμό, την ισλαμοφοβία, και άλλες εκδηλώσεις μισαλλοδοξίας που προωθούν τα κόμματα της Ακροδεξιάς και ορισμένες ευρωπαϊκές κυβερνήσεις,
-την παροχή φιλοξενίας στους μετανάστες, που πρέπει να γίνονται δεκτοί στην Ευρώπη ως ανθρώπινα όντα τα οποία βρίσκονται σε κίνδυνο, ως αδελφές και αδελφοί μας, και να μην αφήνονται να πνιγούν στη Μεσόγειο.
Οι μαρξιστές της ευρωπαϊκής Αριστεράς και οι πιστοί οπαδοί του πάπα Φραγκίσκου στην Καθολική Εκκλησία έχουν την ίδια ισχυρή κοινωνική και ηθική προσήλωση σ’ αυτά τα θέματα –σε αντίθεση με τις ευρωπαϊκές κυβερνήσεις και εκείνους που κυβερνούν την Ευρωπαϊκή Ένωση. Η δραματική κατάσταση στην Ευρώπη, και στον κόσμο, απαιτεί τη σύγκλιση των hominum bonae voluntatis [ανθρώπων καλής θέλησης], δηλαδή των ανθρώπων που πιστεύουν πραγματικά στις ανθρωπιστικές αξίες, ανεξάρτητα από το αν ακολουθούν τον Μαρξ ή τον Ιησού.
* Το πρωτότυπο κείμενο με τον τίτλο “Why a Marxist-Christian Dialogue?” [Προς τι ένας διάλογος μαρξιστών-χριστιανών;] δημοσιεύτηκε στο ετήσιο περιοδικό του transform!, 2019, σελ. 361-364.
.jpg)
Απευθύνεται στα θύματα του συστήματος
Της Λουτσιάνα Καστελίνα
Στη δεύτερη Παγκόσμια Συνάντηση Λαϊκών Κινημάτων, που έγινε στην Βολιβία το 2015, ο πρόεδρος Έβο Μοράλες έδωσε στον πάπα Φραγκίσκο ένα μεταλλικό σφυροδρέπανο που επάνω του υπήρχε ο εσταυρωμένος Χριστός. Διαβάζοντας τον παπικό λόγο στην τρίτη Συνάντηση των Λαϊκών Κινημάτων που έγινε στη Ρώμη το 2016, θα μπορούσε να πει κανείς ότι αυτός ο περίεργος σταυρός έγινε το νέο σύμβολο της εξουσίας του Μπεργκόλιο.
Λέω «θα μπορούσε», γιατί ξέρω ότι σ’ αυτά τα πράγματα πρέπει να είμαστε προσεκτικοί/ες. Όμως, δεν μπορούμε να μην αναγνωρίσουμε ότι με τον Φραγκίσκο στη θέση του ποντίφικα έγινε μια μεγάλη στροφή στην πολιτική του Βατικανού.
Κάτι ανάλογο είχε συμβεί στη θητεία του εξαιρετικού προκατόχου του Ιωάννη του 23ου, με τη σύγκληση από αυτόν, το 1962, της Δεύτερης Συνόδου του Βατικανού, οι αποφάσεις της οποίας αγνοήθηκαν από τους επόμενους ποντίφικες. Αλλά το ποιοτικό άλμα του λόγου του Μπεργκόλιο, ιδιαίτερα στις συναντήσεις του με τα κινήματα, είναι πράγματι εντυπωσιακό. Όχι μόνο για τη ρητή καταγγελία τού καπιταλισμού, που δεν τον ονοματίζει έτσι αλλά είναι σαφές ότι αυτόν εννοεί («αυτή η άδικη δομή», στην οποία κυριαρχεί η «πρωτοκαθεδρία του χρήματος», «που είναι η αιτία όλων των αποκλεισμών», «μετατρέπει τους ανθρώπους σε σκλάβους, τους κλέβει την ελευθερία», και «εξιδανικεύει την απεριόριστη πρόοδο»). Η μεγάλη καινοτομία είναι ότι ο πάπας απευθύνεται σ’ αυτούς που υφίστανται την εκμετάλλευση, στα θύματα του συστήματος, προτρέποντάς τους να μην παρακολουθούν την κατάσταση «με σταυρωμένα χέρια», αλλά να «περάσουν από τη φάση της αντίστασης σ’ αυτήν της κατάκτησης της πολιτικής εξουσίας, από τον κοινωνικό στον εκλογικό αγώνα»-όπως αναγράφεται στο τελικό κείμενο της συνάντησης της Ρώμης. Με δυο λόγια, τους ζητά να περάσουν από την αλληλεγγύη στον αγώνα, από την φιλανθρωπία στην πολιτική.
Αυτή η παραίνεση του πάπα Μπεργκόλιο αντιμετωπίστηκε με σαρκαστική περιφρόνηση από τον ιταλικό Τύπο –«Ο πάπας Φραγκίσκος ευλογεί τα κοινωνικά κέντρα» (στα οποία κυριαρχεί η άκρα Αριστερά), «οι Ζαπατίστας, οι μαρξιστές και οι αγανακτισμένοι γίνονται δεκτοί από τον πάπα» – αυτά είναι μερικά από τα πρωτοσέλιδα των μεγαλύτερων εφημερίδων που βρίσκονται κοντά στα κέντρα εξουσίας.
Ο λόγος του πάπα έχει μεγάλη σημασία, όχι μόνο λόγω της επακριβούς υπόδειξης του αντιπάλου, δηλαδή του κεφαλαίου (του «χρήματος», όπως λέει ο ίδιος), αλλά και γιατί αποτελεί μια έκκληση στα θύματα του συστήματος, στους φτωχούς, να γίνουν πρωταγωνιστές και να πάρουν το πεπρωμένο τους στα χέρια τους, να πάψουν να είναι αντικείμενο φιλανθρωπίας και να γίνουν πολιτικό υποκείμενο.
Φυσικά, ο πάπας δεν χρησιμοποιεί τον όρο «ταξική πάλη», την κινητήρια δύναμη της ιστορίας σύμφωνα με την μαρξιστική παράδοση∙ αντ’ αυτής αναφέρεται στους «ανθρώπους», που είναι κάτι διαφορετικό. Όμως, ο κόσμος τον οποίο προσκαλεί «σε λαϊκή κινητοποίηση» είναι όλοι εκείνοι που ζουν σε μια κοινωνία όπου η εργασία τμηματοποιείται όλο και περισσότερο και στερείται δικαιωμάτων, όπου η άτυπη οικονομία εξαπλώνεται, όπου η οικονομικά και πολιτισμικά ομοιογενής εργατική τάξη είναι ένα μειοψηφικό φαινόμενο, όπου οι υπεξούσιες τάξεις διατρέχονται από πολλές αντιφάσεις, και όπου ο κοινωνικός αποκλεισμός αυξάνεται με μεγάλη ταχύτητα. Αυτή είναι μια πραγματικότητα που πολλές φορές δυσκολεύεται να δει η Αριστερά, και που συχνά δεν είναι ικανή να αντιμετωπίσει οργανώνοντας όλους τους φτωχούς και τους αποκλεισμένους∙ και αυτή ακριβώς είναι η αιτία της κρίσης της.
Συμφωνούμε σε όλα με τον Μπεργκόλιο; Όχι, βέβαια. Διαφωνούμε σε κάποια κοινωνικά δικαιώματα που είναι πολύ σημαντικά, όπως το δικαίωμα της άμβλωσης και αυτό του να είναι κάποιος ελεύθερος να βάζει τέλος στη ζωή του. Παρ’ όλα αυτά, σε σχέση και με αυτά τα προβλήματα, όπως και στο γυναικείο ζήτημα, σήμερα υπάρχει ένα άνευ προηγουμένου άνοιγμα από την πλευρά του πάπα Φραγκίσκου, υπό την έννοια ότι αυτός υποστηρίζει ότι οι διαφορετικές απόψεις δεν πρέπει να εμποδίζουν τους πιστούς και τους μη πιστούς να συνεργάζονται μεταξύ τους.
* Το πρωτότυπο κείμενο με τον τίτλο “Pope Francis and the Opening of a Christian-Marxist Dialogue” [Ο πάπας Φραγκίσκος και η έναρξη ενός διαλόγου χριστιανών-μαρξιστών] δημοσιεύτηκε στο ετήσιο περιοδικό του transform!, 2018, σελ. 277-280.
Μέσα από μια παπική διακήρυξη περί ιδιοκτησίας
Του Καρλ-Χέλμουτ Λέχνερ
Προκειμένου να διερευνήσουμε τη δυνατότητα της κοσμικής χειραφετητικής πράξης να «συνδεθεί» με τις διακηρύξεις της Καθολικής Εκκλησίας πρέπει πρώτα να διαβάσουμε τις νέες ιδέες που υπάρχουν στην εγκύκλιο του πάπα Φραγκίσκου «Fratelli tutti» (Όλοι αδέλφια) της 3ης Οκτώβρη 2020. Μία από αυτές αφορά την άποψη του πάπα ότι το ζήτημα της ιδιοκτησίας δεν είναι απόλυτο. Στην παράγραφο 120 του κεφαλαίου της εγκυκλίου με τίτλο «Επανεξετάζοντας τον κοινωνικό ρόλο της ιδιοκτησίας» αναγράφονται τα εξής:
Από την πλευρά μου, θα ήθελα να παρατηρήσω ότι «η χριστιανική παράδοση ποτέ δεν θεώρησε ότι το δικαίωμα στην ιδιωτική ιδιοκτησία είναι απόλυτο ή απαραβίαστο…». Η αρχή της κοινής χρήσης των αγαθών της δημιουργίας είναι η «πρώτη αρχή του συνόλου της ηθικής και κοινωνικής τάξης»∙ είναι ένα φυσικό και εγγενές δικαίωμα που έχει προτεραιότητα έναντι των άλλων […] Αυτό έχει συγκεκριμένες συνέπειες που πρέπει να αντικατοπτρίζονται στη λειτουργία της κοινωνίας.
Τη σημασία που είχαν αυτά τα λόγια τήν κατάλαβαν πολύ καλά οι εκπρόσωποι του κεφαλαίου στην Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας. Δεν είναι, λοιπόν, τυχαίο ότι στις 11 Οκτωβρίου 2020, λίγο μετά τη δημοσίευση της εγκυκλίου, η εφημερίδα Frankfurter Allgemeine Zeitung κυκλοφόρησε με το εξής πρωτοσέλιδο: «Να φύγουμε από την Εκκλησία; Η κριτική του πάπα στον καπιταλισμό θα ήταν ένας σοβαρός λόγος για να το κάνουμε αυτό!». Για πρώτη φορά μια παπική διακήρυξη έκανε σαφές ότι δεν υποστηρίζει πλέον τη δαιμονοποίηση της σοσιαλιστικής θέσης για την ιδιωτική ιδιοκτησία.
Ο πάπας βλέπει τη δράση κατά της φτώχειας, που επίσης περιλαμβάνεται στην εγκύκλιο, όχι ως ατομική πράξη παροχής βοήθειας, αλλά κυρίως ως κοινωνικό και πολιτικό καθήκον – κάτι που πιθανώς προκάλεσε και την προαναφερθείσα κριτική των καπιταλιστικών κύκλων. Εκφράζοντας αυτήν την άποψη, επιδοκιμάζει τη δραστηριότητα που ασκούν σε όλο τον κόσμο τα χριστιανικά απελευθερωτικά κινήματα, την οποία είχαν καταγγείλει απερίφραστα οι προκάτοχοί του. Προχωρά μάλιστα ακόμα περισσότερο, υποστηρίζοντας με τρόπο που δεν έχει ακουστεί ποτέ μέχρι σήμερα από τον επικεφαλής της ιεραρχίας της Εκκλησίας ότι:
Σε ορισμένες κλειστές και μονόχρωμες οικονομικές προσεγγίσεις φαίνεται να μην υπάρχει χώρος για λαϊκά κινήματα που ενώνουν τους άνεργους, τους προσωρινούς και τους άτυπους εργαζόμενους, και πολλούς άλλους που δεν εντάσσονται εύκολα στις υπάρχουσες δομές. Όμως, αυτά τα κινήματα διαχειρίζονται διάφορες μορφές λαϊκής οικονομίας και παραγωγής της κοινότητας. Αυτό που χρειάζεται είναι ένα μοντέλο κοινωνικής, πολιτικής και οικονομικής συμμετοχής «που να περιλαμβάνει τα λαϊκά κινήματα και να ενισχύει τις τοπικές, εθνικές και διεθνείς δομές διακυβέρνησης με τον χείμαρρο ηθικής ενέργειας που πηγάζει από τη συμπερίληψη των αποκλεισμένων στην οικοδόμηση μιας κοινής μοίρας».
O λατινοαμερικανός καθολικός ιερέας Λεονάρντο Μποφ, ένας από τους πιο γνωστούς υποστηρικτές της Θεολογίας της Απελευθέρωσης, έχει δίκιο όταν λέει για τον πάπα Φραγκίσκο: «Από όσα μπορώ να καταλάβω, το κέντρο του ενδιαφέροντός του δεν είναι πια η Εκκλησία, και σίγουρα όχι όσα γίνονται στο εσωτερικό της, αλλά η επιβίωση της ανθρωπότητας και το μέλλον της γης που βρίσκεται σε κίνδυνο, γεγονός που μας αναγκάζει να σκεφτούμε μήπως ο χριστιανισμός μπορεί να συμβάλει στην υπέρβαση αυτής της μεγάλης κρίσης που απειλεί να εξαφανίσει το ανθρώπινο είδος».
Η διαμάχη και η επίλυση των θεολογικών αντιφάσεων που έχουν προκύψει από τη συγκεκριμένη εγκύκλιο είναι υπόθεση των πιστών της Καθολικής Εκκλησίας. Οι υποστηρικτές της, όμως, πρέπει όμως να ξέρουν ότι δεν είναι μόνοι. Υπάρχουν πολλά σημεία σ’ αυτήν την εγκύκλιο του πάπα Φραγκίσκου που διευκολύνουν τον διάλογο μεταξύ των προοδευτικών χριστιανών, των πολλών μη θρησκευόμενων ανθρώπων που δραστηριοποιούνται για την επίλυση διάφορων κοινωνικών ζητημάτων και όλων εκείνων που θεωρούν τους εαυτούς τους μαρξιστές. Μπορούν να μαθαίνουν οι μεν από τους δε, να συνεργάζονται και να αγωνίζονται μαζί. Γι’ αυτούς τους λόγους η έκδοση της Εγκυκλίου Fratelli Tutti είναι ένα θετικό γεγονός.
* Το πρωτότυπο κείμενο με τίτλο “To Differ and Learn from Each Other-A Marxist Voice on the Social Encyclical ‘Fratelli Tutti’” [Διαφέρουμε και μαθαίνουμε ο ένας από τον άλλο-Μια μαρξιστική φωνή για την κοινωνική εγκύκλιο «Όλοι αδέλφια»] δημοσιεύτηκε στο ετήσιο περιοδικό του transform!, 2021, σελ. 416-427.
Μετάφραση/επιμέλεια: Χάρης Γολέμης