Το Ευρωπαϊκό Παρατηρητήριο για την Γυναικοκτονία (European Observatory on Femicide, EOF) δημιουργήθηκε το 2018 μετά την ολοκλήρωση του ερευνητικού προγράμματος COST IS1206 (2013–2017) και αποτελεί μια ερευνητική και προωθητική πρωτοβουλία με σκοπό την καταγραφή, περιγραφή, ανάδειξη και, τελικά, την πρόληψη των γυναικοκτονιών, δηλαδή των δολοφονιών γυναικών με έμφυλο κίνητρο. Το ελληνικό τμήμα του Παρατηρητηρίου δημιουργήθηκε τον Απρίλιο του 2020 (κατά τη διάρκεια της πρώτης καραντίνας). Πρόκειται για μια ομάδα διαμορφωμένη από πέντε ερευνήτριες με διαφορετικές επιστημονικές καταβολές: την Αθηνά Πεγκλίδου, κοινωνική ανθρωπολόγο με εξειδίκευση στην ανθρωπολογία της υγείας και την ανθρωπολογία του φύλου, την Αθανασία Κοντοχρήστου, υποψήφια διδακτόρισσα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου, την Αναστασία Γκόνη-Καραμπότσου, δικηγόρο, την Στέλλα Καψαμπέλη, πολιτική επιστημόνισσα και κοινωνιολόγο και εμένα, υποψήφια διδακτόρισσα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας.
Δομικοί παράγοντες επηρεασμού
Η ερευνητική ενασχόληση της ομάδας εστιάζει, καταρχήν, στην καταγραφή των δημογραφικών και κοινωνικών παραμέτρων των γυναικοκτονιών στο ελληνικό πλαίσιο (τόπο, χρόνο, σχέση θύματος–δράστη/δραστών, τρόπο δολοφονίας, προηγούμενη κακοποιητική σχέση και άσκηση ψυχοσωματικής βίας, ύπαρξη αυτόπτων μαρτύρων και επιζήσαντων, δικαστική εξέλιξη, απόδοση ποινής), έτσι ώστε, αφενός, να αναδείξουμε το πρόβλημα στις πραγματικές διαστάσεις του και, αφετέρου, να μπορέσουμε να κατανοήσουμε επιβαρυντικούς παράγοντες και παράγοντες κινδύνου. Ενδεικτικά, κακές πρακτικές στο θεσμικό πλαίσιο, όπως οι τρόποι παρέμβασης ή μη παρέμβασης της αστυνομίας και των κοινωνικών υπηρεσιών, η απόδοση δικαιοσύνης, ο προβληματικός τρόπος καταγραφής είναι δομικοί παράγοντες που επηρεάζουν το πλαίσιο των γυναικοκτονιών.
Ειδικότερα, μελετάμε συγκεκριμένες πτυχές και διαστάσεις του ζητήματος, αλλά και διαφορετικούς κάθε φορά λόγους και συγκείμενα (για παράδειγμα: μιντιακό λόγο, νομικό πλαίσιο αντιμετώπισης σε άλλες χώρες, συγκριτικές μελέτες, ακτιβιστικό λόγο), γεγονός που καθιστά την εργασία μας διεπιστημονική και πολύπλευρη.
Ελπίζουμε ότι διαδικτυακός τόπος femicide.gr θα αποτελέσει μια συνεισφορά στην ευρύτερη προσπάθεια ανάδειξης της γυναικοκτονίας, των αιτιών και των χαρακτηριστικών της. Προσπαθούμε να δημιουργήσουμε ένα σώμα γνώσης γύρω από το θέμα, όσο το δυνατόν περισσότερο προσβάσιμο και ενημερωτικό, το οποίο να παρουσιάζει μια εικόνα του τι συμβαίνει στην Ελλάδα, ώστε να μπορέσουμε να προχωρήσουμε σε συγκρίσεις με άλλες ευρωπαϊκές χώρες στο πλαίσιο του Ευρωπαϊκού Παρατηρητηρίου (EOF) και στην ανταλλαγή καλών πρακτικών αντιμετώπισης και πρόληψης.
Από τα συμπεράσματα του ερευνητικού προγράμματος COST IS1206 (2013-2017), στο οποίο συμμετείχε η Αθηνά Πεγκλίδου ως ερευνήτρια και πρόσωπο αναφοράς για την Ελλάδα, εντοπίσθηκε το πρόβλημα της δημιουργίας και σύγκρισης αξιόπιστων δεδομένων και η ανάγκη δημιουργίας μιας κοινής ευρωπαϊκής πρωτοβουλίας, η οποία θα ενεργεί μέσα από ένα ευρωπαϊκό Παρατηρητήριο, το οποίο θα εργάζεται συστηματικά και στοχευμένα στην καταγραφή των γυναικοκτοινιών στη Ευρώπη. Με ανάλογο τρόπο, η τοπική ομάδα συστάθηκε με σκοπό να συμβάλλει αρχικά, στην καταγραφή και την ευρύτερη προσπάθεια ανάδειξης του ζητήματος της γυναικοκτονίας στην Ελλάδα. Με λίγα λόγια, επιδιώκουμε να δημιουργήσουμε μια, όσο το δυνατόν, συνολική εικόνα για τις γυναικοκτονίες, μέσα από την κριτική ανάλυση και προσεκτική μελέτη ειδησεογραφικών πηγών από διάφορα ηλεκτρονικά ειδησεογραφικά μέσα. Η περιγραφή αφορά τη χρονική περίοδο από τον Ιανουάριο του 2019 έως σήμερα.
Έλλειψη συστηματικής καταγραφής
Η έλλειψη μιας συστηματικής καταγραφής από θεσμικούς φορείς, καθώς και η απουσία συλλογής συγκεκριμένων στοιχείων τόσο σε εθνικό επίπεδο, όσο και σε τοπικό, δυσχεραίνει την προσπάθεια κατανόησης των κοινωνικών και ανθρωπολογικών διαστάσεων των έμφυλων ανθρωποκτονιών και τελικά συσκοτίζει την πραγματική εικόνα για τις γυναικοκτονίες στην Ελλάδα. Τα στοιχεία που συλλέγουμε εμείς και τα συμπεράσματα που μπορούμε να εξάγουμε είναι κατά προσέγγιση, καθώς αφορούν μόνο υποθέσεις που αναφέρθηκαν στα μέσα μαζικής ενημέρωσης. Τα στοιχεία αυτά θα πρέπει να τεκμηριωθούν με επίσημα στοιχεία από δημόσια όργανα, όπως η ελληνική αστυνομία και η γενική γραμματεία Δημογραφικής και Οικογενειακής Πολιτικής και Ισότητας Φύλων (όπως είναι πλέον το όνομα της πρώην ΓΓΙΦ). Στη μελέτη των περιπτώσεων, όπως αυτές παρουσιάζονται στα μέσα μαζικής ενημέρωσης, προσπαθούμε να αναγνώσουμε τα κίνητρα και να δούμε το κατά πόσο μπορεί να φέρουν ένα έμφυλο πρόσημο. Έτσι, συμπεριλαμβάνουμε στην ανάλυσή μας τις περιπτώσεις που αφορούν ενδοσυντροφικές ή ενδοσυζυγικές γυναικοκτονίες, δηλαδή ο νυν/πρώην/εν διαστάσει σύντροφος/σύζυγος να δολοφονεί τη σύντροφο/σύζυγο. Ταυτόχρονα, έχουμε περιπτώσεις σε ευρύτερο ενδο-οικογενειακό πλαίσιο, δηλαδή ο δολοφόνος είναι άλλο μέλος της οικογένειας (πατέρας, γιος, ανιψιός), καθώς και ορισμένες περιπτώσεις δολοφονιών που γίνονται στο πλαίσιο ληστείας, όπου από την παρουσίασή τους προέκυψε ότι το θύμα στοχοποιήθηκε λόγω του φύλου και ενδεχομένως και λόγω της ηλικίας της. Για αυτό, θεωρούμε πως ο αριθμός των 18 γυναικοκτονιών (έως σήμερα) που αναφέρεται στα περισσότερα ΜΜΕ, δεν αποκρυσταλλώνει την πραγματική εικόνα, καθώς, σύμφωνα με τη μεθοδολογία που αναλύθηκε παραπάνω, εμείς καταγράφουμε τουλάχιστον 27 δολοφονίες γυναικών για λόγους που συνδέονται με το φύλο τους το 2021.
Τα ποσοτικά δεδομένα
Με ποσοτική ανάλυση των δεδομένων κάθε χρόνιας προσπαθούμε να διερευνήσουμε ποια είναι τα μοτίβα που μπορεί να επαναλαμβάνονται (για παράδειγμα, ο τόπος τέλεσης των περισσότερων γυναικοκτονιών είναι το σπίτι του θύματος και ο τρόπος τέλεσής των περισσότερων είναι η χρήση όπλου), καθώς τα δημογραφικά χαρακτηριστικά των δραστών και των θυμάτων. Η ποσοτική ανάλυση προσφέρει σημαντικά κοινωνιολογικά δεδομένα για τα χαρακτηριστικά των γυναικοκτονιών, τα οποία με τη σειρά τους προσκαλούν για περεταίρω έρευνα και συστηματική μελέτη.
Η συστηματική συλλογή δεδομένων και στοιχείων θεωρούμε ότι μπορεί να αποτελέσει εφαλτήριο για τη θεσμική αναγνώριση του εγκλήματος της γυναικοκτονίας, με συγκεκριμένα κοινωνικά χαρακτηριστικά και κίνητρα. Κατά συνέπεια, θα μπορεί ενισχυθεί η χάραξη συνολικών πολιτικών και η λήψη μέτρων για την αντιμετώπιση και την εξάλειψη της έμφυλης βίας και την προστασία των γυναικών, στο πλαίσιο ενός ευρύτερου εγχειρήματος πρόληψης. Παράλληλα, μπορεί να συμβάλει ουσιαστικά, σε μία κριτική θεώρηση του δικαίου με φεμινιστικά εργαλεία, ώστε να αναγνωριστεί η διάσταση του φύλου και οι πατριαρχικές αντιλήψεις ευρύτερα ως παράγοντας που οδηγεί σε ανθρωποκτονίες γυναικών, όσο και στην ανατροπή εδραιωμένων αντιλήψεων και βαθιά εμπεδωμένων στερεοτύπων σχετικά με τα φύλα και τις έμφυλες αναπαραστάσεις και ρόλους, προκειμένου να υπάρξει πρόληψη του φαινομένου. Η δημιουργία του διαδικτυακού site μας (www.femicide.gr), το οποίο αφορά αποκλειστικά στις γυναικοκτονίες στη χώρα, στους τρόπους και συνθήκες τέλεσης, ελπίζουμε να συμβάλλει στην περαιτέρω μελέτη του φαινομένου, αλλά και να αποτελέσει πεδίο παρέμβασης στον δημόσιο διάλογο.