Φωτογραφίες: Πάνος Κοκκινιάς
Το μομέντουμ της περιόδου ευνοεί τις αναφορές στην ιδέα της επανάστασης, την έννοια και την πραγμάτωση της, σε έργα και ημέρες. Για την ακρίβεια, τα 200 χρόνια από την Επανάσταση του 1821 έδωσαν την ευκαιρία και τη δυνατότητα σε φορείς δημόσιους ή ιδιωτικούς, ομάδες ή άτομα, να ασχοληθούν με το θέμα, σοβαρά ή αστεία, με εμβρίθεια ή μένοντας στην επιφάνεια και με τη διάθεση της αρπαχτής, με την εμμονή της ηρωικής αναπαράστασης ή αναστοχαστικά και κριτικά, ερευνητικά ή αναμασώντας τα ήδη γνωστά και τετριμμένα, με όρους και μέσα επιστήμης ή αυτά της σύγχρονης τέχνης. Στο κλείσιμο της χρονιάς ήρθαν δύο συμβάντα να μας ερεθίσουν, να εκπαιδεύσουν και να προκαλέσουν γόνιμα, νου και αμφιβληστροειδή: ένα εκδοτικό, ο τόμος «1821- 2021. Μνήμες τεχνών. Θραύσματα ιστορίας», από τις εκδόσεις Νήσος και το Ινστιτούτο Νίκος Πουλαντζάς, και ένα εικαστικό: (με το οποίο και θα ασχοληθούμε εδώ) η έκθεση «#RevoltingBodies II» στο πλαίσιο του πρότζεκτ #OccupyAtopos 2021 και σε επιμέλεια Αλέξη Φιδετζή.
Πρόκειται για το δεύτερο μέρος της έκθεσης του #RevoltingBodies, που προηγήθηκε με έργα του ίδιου του Αλέξη Φιδετζή, και τώρα έρχεται να ολοκληρώσει την πρόταση του Άτοπος με έργα από 23 καλλιτέχνες από την Ελλάδα και το εξωτερικό. Τα έργα πλαισιώνονται από περφόρμανς, διαλέξεις και ξεναγήσεις και φυσικά από podcasts μέσα από τα οποία επιδιώκεται η συνομιλία με το κοινό πάνω στην έννοια και σε διάφορες εκφάνσεις της ιστορίας των επαναστάσεων.
Σημειώνουμε προκαταβολικά ότι στο RevoltingBodies II παρατηρούμε μια –κάθε άλλο παρά αυτονόητη για τα δεδομένα της σύγχρονης τέχνης και των περισσότερων από τις εκθέσεις που συναντάμε σε διάφορους χώρους– αξιοσημείωτη σύμπτωση δηλωμένων προθέσεων, θεωρητικών κειμένων και επιμέλειας μέσα από την εξαιρετική επιλογή των συγκεκριμένων έργων και την διαλεκτική τοποθέτηση τους στον ιδιαίτερα δεκτικό και κατάλληλο για τέτοιες εκθέσεις χώρο που στεγάζεται και λειτουργεί ο/η Άτοπος εδώ και περίπου μια δεκαετία.
Η διακηρυγμένη πρόθεση, που δικαιώνεται από την επιμέλεια του Α. Φιδετζή και δικαιώνει τις προσδοκίες του θεατή, είναι «η διαπραγμάτευση του επαναστατικού φαντασιακού και των θεσμικών μεθόδων διαχείρισης του παρελθόντος», μέσα από τα συγκεκριμένα έργα των συγκεκριμένων συμμετεχόντων καλλιτεχνών.
Το πεδίο της Δημόσιας Ιστορίας βρίθει από ήρωες, τελετουργίες, συμβολισμούς και νοηματοδοτήσεις που οι κρατικοί μηχανισμοί, κεντρικοί και περιφερειακοί, δημιουργούν, συγκροτούν σε ενότητες και επιβάλλουν στις παρούσες και τις επόμενες γενιές ως τα κεντρικά εθνικά ή άλλα ιδεολογικά αφηγήματα ή ως τους ιδρυτικούς εθνικούς μύθους για την κάθε χώρα ανά τον κόσμο – συμπεριλαμβανομένης φυσικά και της δικής μας. Το «#RevoltingBodies II», τελικά, διερευνά παραγωγικά το πώς το κράτος με τους ποικίλους μηχανισμούς του, ιδεολογικούς, οικονομικούς, δικαίου και εκπαίδευσης, στρατού και επίσημης εκκλησίας, συνθέτει τη μεγάλη εικόνα της επανάστασης, πως κατασκευάζει το πάνθεο των ηρώων της, πως επιβάλλει ανεπαισθήτως τα τιμητικά τελετουργικά που νοηματοδοτούν ή αναδιατυπώνουν ανάλογα τις ανάγκες, τις επιλογές και τους κάθε φορά (εθνικούς) στόχους, τους ιδρυτικούς μύθους και τα σώματα που τους φέρουν ως συμβολικά πεδία και εν τέλει ως εθνική/κρατική ιδεολογία. Σώματα, ενδυμασίες και λάβαρα λειτουργούν ως σημεία που συνθέτουν το νόημα και συγκροτούν την «οδό των ηρώων» της επανάστασης ή (και) του έθνους, αναλόγως. Λειτουργούν συγκολλητικά όσων συμπεριλαμβάνονται στο κεντρικό αφήγημα και αντιστρόφως ως μηχανισμός αποκλεισμού των «άλλων», των ξένων, των απόβλητων και απόκληρων. Συμμετοχή και συμπερίληψη, αποκλεισμός και εξορία οι τέσσερεις γωνίες του τετραγώνου. Ερμηνείες και επανερμηνείες, εγγραφές και επανεγγραφές, αποθεώσεις και τιμωρίες, αποκαλύψεις και συσκοτίσεις εγγράφονται ανεξίτηλα ή ευκαιριακά στο σώμα της επανάστασης όπως περίπου συμβαίνει με τη μηχανή στην αποικία του Κάφκα που σκάβει το κείμενο της τιμωρίας στο σώμα του κρατούμενου.
Θα πάρω δύο δυνατά παραδείγματα από το εικαστικό συμβάν «RevoltingBodies II» που αποτυπώνουν την εγγραφή και επανεγγραφή της Ιστορίας μέσα από τα σώματα που πρωταγωνιστούν, τις πράξεις, τους λόγους και τις συνδηλώσεις τους: «Το Κρυφό Σχολειό» της Μαρίνας Γιώτη, έργο του 2009 και το «Σοβιετικό Κιόσκι με τα σουβενίρ» του Μιχάλη Ζαχαρία, έργο του 2021.
Το πρώτο είναι ένα εντεκάλεπτο φιλμ σε 16mm που δείχνει μια οικογένεια να επισκέπτεται το Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, στις αρχές των 70’s, δηλαδή στα χρόνια της δικτατορίας των συνταγματαρχών. Περιδιαβαίνοντας στις αίθουσες και βλέποντας τα εκθέματα πέφτουν σε έναν πίνακα που ζωντανεύει! Ο πίνακας δεν είναι άλλος από το περίφημο Κρυφό Σχολειό του Γύζη που απεικονίζει έναν παπά που στο φως ενός κεριού μαθαίνει την ιστορία στα μικρά ελληνόπουλα που τον περιτριγυρίζουν. Πρόκειται για έναν από τους ιδρυτικούς μύθους του σύγχρονου Ελληνικού έθνους/κράτους. Το «κρυφό σχολειό» θεμελίωσε την ακλόνητη ακόμα και στις μέρες μας πεποίθηση περί του αδούλωτου ελληνικού λαού που κράτησε τη γλώσσα και την πίστη του χάρη στη δράση της ορθόδοξης εκκλησίας και των ηρωικών ιερέων της. Παρά την ιστορική έρευνα που ανέτρεψε την «αλήθεια» του πίνακα του Γύζη, η επίδραση του υπήρξε καταλυτική στη συγκρότηση της ελληνορθόδοξης ιδεολογίας. Η Μαρίνα Γιώτη παρεμβαίνει εξίσου καταλυτικά στην ταινία της για να αποδομήσει τα συμφραζόμενα του Γύζη: ο ήχος του κηρύγματος είναι ανάποδος με αποτέλεσμα να ακούγεται μια μη-γλώσσα που στερείται κατά συνέπεια οποιουδήποτε νοήματος. Τα λόγια του παπά είναι ακατάληπτα και η προσοχή των παιδιών ακατανόητη. Ο μύθος και οι συνδηλώσεις του αποδομούνται και καταρρέουν.
Στο δεύτερο έργο έχουμε μια εγκατάσταση, ένα βίντεο και μια ζωντανή περφόρμανς: Σε ένα ξύλινο πάγκο/κιόσκι δουλεύουν δύο εργάτες/γλύπτες ντυμένοι με κόκκινες φόρμες. Σκαλίζουν με προσοχή και αφοσίωση από ένα γλυπτό ο καθένας. Είναι ένα κονστρουκτιβιστικό γύψινο που καταστρέφεται για να αναδειχθεί από το σχήμα του μια προτομή του Στάλιν. Πίσω ακριβώς από του δύο άνδρες ένα ανοιχτό ντουλάπι με δεκάδες γλυπτά, στη μία πλευρά τα κονστρουκτιβιστικά στην άλλη οι προτομές του «Πατερούλη». Είμαστε στα 1932, όταν ο Στάλιν εκδίδει το περιβόητο διάταγμα «Για την ανασυγκρότηση λογοτεχνικών και καλλιτεχνικών οργανισμών» που αποτελεί τη βασική ντιρεκτίβα του υπουργείου Πολιτισμού της ΕΣΣΔ. Η ρωσική πρωτοπορία που μεσουράνησε λίγο πριν και στα πρώτα χρόνια της μπολσεβίκικης επανάστασης συμμετέχοντας με κάθε τρόπο στη θεμελίωση της, γράφοντας ιστορία και παράλληλα ένα μεγάλο κεφάλαιο του ευρωπαϊκού μοντερνισμού, απαγορεύεται πλέον ως παρακμιακή και ελιτίστικη τέχνη και επιβάλλεται ο λεγόμενος «σοσιαλιστικός ρεαλισμός» ως η κατάλληλη τέχνη για το λαό και την εργατική τάξη…
Ένα ακόμα παράδειγμα ιντριγκαδόρικης και εξαιρετικά παραγωγικής επιμέλειας είναι η συνύπαρξη στο ίδιο δωμάτιο των έργων της Sasha Streshna «In the Woods», του Αριστείδη Λάππα «Owl Goddess» και Δημήτρη Παπαχρίστου «Utopian Cap» – έργων που κυριαρχούν η αμφισημία του νοήματος και η αμφιβολία του βλέμματος.
Ο Αλέξης Φιδετζής ως καλλιτέχνης και εδώ ως επιμελητής δουλεύει με όπλο την ιστορική έρευνα μέσα από αρχεία, βιβλία, ανέκδοτες ιστορίες, λιγότερο γνωστά ιστορικά συμβάντα αλλά και με μυθοπλασίες που εισάγονται σε μεγαλύτερες κυρίαρχες αφηγήσεις για να μπορέσει μετά να τις διαρρήξει προκαλώντας ρωγμές, ανατροπές και ασυνέχειες. Οι εικαστικές γλώσσες και τα ιδιόλεκτα που χρησιμοποιούνται στη σύγχρονη τέχνη είναι άλλωστε τα προσφορότερα εργαλεία για να ερεθίσουν και να διεγείρουν τον εγκέφαλο του θεατή και να αποδομήσουν τα στερεότυπα των κυρίαρχων αντιλήψεων.
Στην έκθεση συμμετέχουν οι: Νίκος Αρβανίτης, Αναστασία Δούκα, Anietie Ekanem, Εύα Γιαννακοπούλου & Περσεφόνη Μύρτσου, Μαρίνα Γιώτη, Alicia Grullon, Αλέξανδρος Κακλαμάνος, Διονύσης Καβαλλιεράτος, Ελευθερία Κοτζάκη, Αριστείδης Λάππας, Lara Nasser, Nazanin Norrozi, Δημήτρης Παπαχρήστος, Νεφέλη Παπαδημούλη, Ηλίας Παπαηλιάκης, Shahpour Pouyan, Εύα Στεφανή, Sasha Streshna, Θεόκλητος Τριανταφυλλίδης, Μαρία Βαρελά, Βαγγέλης Βλάχος, Μιχάλης Ζαχαρίας, Μιχαηλάγγελος Βλάσσης-Ζιάκας.
Από 8 Δεκεμβρίου 2021 έως 18 Φεβρουαρίου 2022. Άτοπος: Σαλαμίνος 72, Μεταξουργείο.