Μνήμες από την Ανατολή. Ο παράδεισος, η παιδική αθωότητα και η έξοδος. Μνήμες από το γενέθλιο τόπο της Μικράς Ασίας, λίγα χρόνια πριν από τη σκοτεινότερη και πιο τραγική σελίδα της ελληνικής ιστορίας. Με αφορμή την επέτειο των εκατό χρόνων από τη μικρασιατική καταστροφή, το Εθνικό Θέατρο παρουσιάζει στο Θέατρο Rex - Σκηνή «Μαρίκα Κοτοπούλη», την «Αιολική γη» του Ηλία Βενέζη, σε διασκευή Σάββα Κυριακίδη, με συνεργάτη στη διασκευή τον Δημήτρη Χαλιώτη, και σε σκηνοθεσία Τάκη Τζαμαργιά.
Η «Αιολική γη» ξεπηδάει από τις ρίζες των δέντρων της Ανατολής, από τα βουνά της Μικρασίας που τα λένε Κιμιντένια και ταξιδεύει από το κτήμα του παππού και της γιαγιάς στα κύματα του Αιγαίου. Έτσι όπως ταξιδεύει και η ψυχή του μικρού Πέτρου, που παρέα με την αγαπημένη αδελφή του, ακούει τις μυστικές φωνές της φύσης, τα καλέσματα των σπηλιών και των φαραγγιών και αφουγκράζεται τους ήχους της γης και του νερού. Κοντά στα τσακάλια, τα αγριογούρουνα, τις αρκούδες και τους αετούς, ο Πέτρος θα γνωρίσει μαζί με τα παραμύθια της γιαγιάς, τα πρώτα σκιρτήματα του έρωτα. Θα γνωρίσει την τραχιά και άγρια φύση του τόπου και των ανθρώπων και θα μάθει για τους προγόνους του, που ξεχέρσωσαν την άγονη γη κάνοντάς την ζωή και πεπρωμένο τους. Το υποστατικό του παππού ξεχειλίζει από ιστορίες και μύθους του μαγικού κόσμου της Ανατολής, από ήχους, χρώματα και μυρωδιές, από μνήμες ανεξίτηλες που θα συνοδεύουν τον νεαρό ήρωα για πάντα.
Ο σκηνοθέτης Τάκης Τζαμαργιάς μιλά στην Εποχή για το διάλογο του θεάτρου με την ιστορία.
Τι σας ώθησε να ανεβάσετε την Αιολική γη, το σημαντικότερο ίσως έργο του Ηλία Βενέζη;
Αυτό το έργο με απασχολεί εδώ και αρκετά χρόνια. Με συγκινεί η ανάγκη που ώθησε τον Βενέζη να το γράψει. Το γράφει στα χρόνια της ναζιστικής κατοχής το 1943, ενώ είναι φυλακισμένος, νιώθοντας την ανάγκη να επιστρέψει στον παράδεισο των παιδικών του χρόνων. Αυτό από μόνο του ήταν το εφαλτήριο για να το προτείνω. Το ότι προτάθηκε στο Εθνικό Θέατρο και εγκρίθηκε για να «υπηρετήσει» την επέτειο των εκατό χρόνων από τη μικρασιατική καταστροφή προέκυψε αργότερα. Το θέμα της μνήμης ως ζωντανής ύπαρξης δεν μπορεί να το γκρεμίσει κανείς. Αυτό με συγκινεί γενικότερα και με ενδιαφέρει, όπως και η ανάγκη του να επιστρέψει για να λυτρωθεί και να βγει λίγο στο ξέφωτο από τη σκοτεινιά των ημερών του.
Ο Ηλίας Βενέζης γράφει για αυτή την παιδική του αθωότητα σε μια περίοδο «σκοταδισμού». Τι σημαίνει για αυτόν αυτή η αναπόληση;
Νομίζω ότι συμβαίνει για να μη χάσει την πίστη του στον άνθρωπο και την ελπίδα για τη ζωή. Αυτό διαπερνά το έργο του, που είναι δομημένο σε τρία μέρη: τον παράδεισο των παιδικών του χρόνων, το τέλος της αθωότητας και την έξοδο, που κρατήθηκαν και στη σκηνική μεταγραφή. Είμαστε πάρα πολύ πιστοί στο πνεύμα του βιβλίου. Σε τέτοιο βαθμό, που κατά κάποιο τρόπο ίσως να λειτουργεί εις βάρος της θεατρικότητας. Δεν είναι ακριβώς νοσταλγία, αλλά ανάγκη να κρατηθεί από κάπου, να επιστρέψει στα παιδικά του χρόνια σαν να είναι το πιο ελπιδοφόρο κομμάτι της ζωής. Ο Βενέζης επικεντρώνεται στο 1914, χρονιά των πρώτων διωγμών. Παρότι συμβαίνουν όσα συμβαίνουν, το έργο συνδέεται άρρηκτα με την περίοδο της μικρασιατικής καταστροφής. Αυτή η επιστροφή στα σκοτεινά χρόνια είναι κυρίως ανάγκη να ξεφύγει από αυτά και να πιστέψει πάλι στον άνθρωπο.
Πράγμα που επιτυγχάνεται, καθώς ο συγγραφέας δεν περιγράφει με αρνητικό τρόπο αυτά τα δύσκολα χρόνια.
Το κυρίαρχο στοιχείο του είναι η εναρμόνιση με το περιβάλλον. Παρουσιάζει ένα περιβάλλον που εμψυχώνει φυτά, ζώα, δέντρα, ποτάμια, λίμνες, βουνά… Όλα ξαφνικά είναι σαν να αποκτούν ζωντανή ύπαρξη, σαν να συνδιαλέγεται ο άνθρωπος με αυτά. Δεν γνωρίζουμε πόσα από αυτά ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα. Πρόσφατα, ένας θεατής με πλησίασε και μου είπε ότι ήταν ο εγγονός της Ντόρις. Σε ένα μεγάλο βαθμό είναι μυθοπλασία, αλλά τελικά είναι ένα πραγματικά αυτοβιογραφικό έργο, που δύσκολα μεταφέρεται στη σκηνή, γιατί δεν έχει γραμμική ροή. Ουσιαστικά είναι οι εικόνες που κουβαλά αποσπασματικά από τον χώρο της Ανατολής, της Αιολίδας γης.
Η μνήμη πόσο σημαντική είναι στη ζωή ενός ανθρώπου;
Η μνήμη είναι το κατεξοχήν θεατρικό εργαλείο. Διαβάζεται σε πολλαπλά επίπεδα. Η μνήμη είναι η πραγματική ζωή. Αν χάσει κανείς αυτό το κομμάτι, τότε πεθαίνει. Αν μπορούμε μέχρι το τέλος της ζωής μας να διατηρούμε τη μνήμη μας ζωντανή, είναι μεγάλη παρηγοριά και ελπίδα στη μοναξιά του ανθρώπου.
Φέτος συμπληρώνονται εκατό χρόνια από τη μικρασιατική καταστροφή, μια από τις πιο μαύρες σελίδες της ελληνικής ιστορίας. Η συγχώρεση είναι εφικτή για έναν λαό;
Η μικρασιατική καταστροφή άλλαξε όλο τον ρου της ελληνικής ιστορίας. Στο έργο δεν υπάρχουν καθόλου εθνικά και εθνικιστικά στοιχεία. Δεν υπάρχει καθόλου το «εμείς και οι άλλοι», ούτε στο βιβλίο ούτε στην παράσταση. Κάποια στιγμή στο έργο, η γιαγιά απορεί για το τι έπαθαν ξαφνικά οι Γιουρούκηδες, δηλαδή οι Τούρκοι, που είναι καλοί άνθρωποι. Αυτό δείχνει το πώς οι πολιτικές σκοπιμότητες και οι συνθήκες που κυριαρχούν από πάνω καθορίζουν τις μοίρες των ανθρώπων.
Όσον αφορά τον διάλογο του θεάτρου με την ιστορία, πιστεύετε πως πρέπει να υπάρχει;
Το πιστεύω ακράδαντα. Η Ελλάδα έχει μεγάλο ιστορικό πλούτο. Το βίωμα που δημιουργείται μέσα από ένα παραστασιακό γεγονός, προσφέρεται για μεταφορά στη σκηνή. Συνήθως δεν μεταφέρεται μόνο με τη μορφή μαρτυρίας, αλλά υπάρχει και ζύμωση. Δίνεται αφορμή για να αναπτυχθεί διάλογος με τους νεότερους και να προσεγγίσουν την ιστορία μέσα από μια εντελώς διαφορετική ματιά.
Αυτό ισχύει και στο θέατρο για παιδιά;
Ναι, είναι η καλύτερη δίοδος. Το θέατρο είναι πράξη, βίωμα. Αυτό που σου αφήνει είναι πολύ ισχυρό. Η αίσθηση αυτή σε ωθεί να το διερευνάς και να το ψάχνεις. Ακόμα και όταν είσαι μαθητής σχολικής ηλικίας και έρθεις στο θέατρο με την τάξη σου, αυτό μπορεί να αποτελέσει αφορμή για ένα θεατροπαιδαγωγικό πρόγραμμα. Το θέατρο εμπεριέχει τα πάντα. Είναι μαγικός και γενναιόδωρος χώρος. Μπορείς να το δεις από πάρα πολλές πλευρές. Όταν το θέατρο συνομιλεί με την ιστορία δεν είναι για να την διδάξει, αλλά για να δώσει όλη την πορεία των ανθρώπων –που την θεωρούμε δεδομένη, ενώ δεν είναι– αλλά και για να νιώσουμε ό,τι είμαστε, γιατί κάποιοι πριν από εμάς έκαναν κάτι.
Η «Αιολική γη» του Ηλία Βενέζη παρουσιάζεται κάθε Τετάρτη και Κυριακή στις 7μμ, Πέμπτη, Παρασκευή και Σάββατο στις 8.30μμ, έως και τις 13 Φεβρουαρίου. Προπώληση εισιτηρίων: ticketservices.gr
Σκηνικά-κοστούμια - video: Παντελής Μάκκας, μουσική σύνθεση: Λευτέρης Βενιάδης, φωτισμοί: Αλέκος Γιάνναρος, κίνηση: Αμάλια Μπένετ, συνεργάτης σκηνογράφος: Σωτήρης Μελανός, μουσική διδασκαλία: Μελίνα Παιονίδου, βοηθός σκηνοθέτη: Αιμιλία Καραντζούλη, βοηθός ενδυματολόγου: Έλλη Εμπεδοκλή, βοηθός σκηνογράφου: Άννα Μπίζα, video sand artist: Ιρίνα Μπόικο, β΄βοηθός σκηνοθέτη: Φραγκίσκος Παπαδάκης, δραματολόγος παράστασης: Εύα Σαραγά, φωτογράφος παράστασης: Ανδρέας Σιμόπουλος.
Παίζουν (αλφαβητικά): Αλίκη Αλεξανδράκη, Κωνσταντίνος Γαβαλάς, Χαρά-Μάτα Γιαννάτου, Μαρία Δελετζέ, Κωστής Καλλιβρετάκης, Θοδωρής Κατσαφάδος, Παναγιώτης Κατσώλης, Νίκος Καρδώνης, Γιασεμί Κηλαηδόνη, Κλεοπάτρα Μάρκου, Έλενα Μαρσίδου, Δημήτρης Μαύρος, Μάξιμος Μουμούρης, Δημήτρης Ντάσκας, Δημοσθένης Παπαδόπουλος, Δημήτρης Παπανικολάου, Θανάσης Ραφτόπουλος, Τάσος Ροδοβίτης, Χρήστος Παπαδόπουλος, Βικτώρια Φώτα, Γαλήνη Χατζηπασχάλη.