Το περιοδικό «Απόπλους», που εκδίδει η μη κερδοσκοπική εταιρεία «Απόπλους» της Σάμου, εκδίδεται σταθερά εδώ και τριάντα ένα χρόνια, από το 1990. Από τα 88 πολυσέλιδα τεύχη που έχουν εκδοθεί μέχρι σήμερα κανένα δεν υστερεί όσον αφορά τα περιεχόμενα, τους συνεργάτες, τη θεματολογία και την τυπογραφική εμφάνιση. Το γνώρισα το 1990, όταν ως νεοδιόριστος καθηγητής δίδασκα στο νησί.
Περπατώντας στους δρόμους στο Βαθύ αλλά και σε χωριά είχα συναντήσει ονόματα δρόμων, όπως Καπετάν Λαχανάς, Λογοθέτης Λυκούργος, Γεώργιος Κλεάνθης, Καπετάν Γεωργιάδης, Κων/νου Κονταξή κ.ά., καθώς και προτομές κάποιων από τους παραπάνω. Είναι οι επαναστάτες, οι ήρωες της Σάμου του 1821. Γιατί η Σάμος εξεγέρθηκε τη νύχτα της 17ης προς 18η Απριλίου 1821. Τη νύχτα αυτή ο Καπετάν Λαχανάς και επαναστάτες Σαμιώτες κατάλαβαν την τοπική εξουσία, εκδίωξαν την οθωμανική διοίκηση του νησιού αλλά και τους ντόπιους μεγάλους προεστούς.
Με τούτο τον τόμο, «Η Σάμος στην Επανάσταση», ο Απόπλους «καταθέτει τη δική του συμβολή με οδύνη και με όνειρο» για την εθνεγερσία του ’21. Κι αυτό εν μέσω πανδημίας, και προβλημάτων που δημιούργησε ο σεισμός και οι πλημμύρες στο νησί. Ο τόμος περιλαμβάνει τριάντα ένα (31) ιστορικά δοκίμια και μελέτες για τη σαμιακή και την ελληνική επανάσταση, αναφορές σε προηγούμενους εορτασμούς, λογοτεχνικά κείμενα με αφορμή το ’21, κείμενα που συμβάλλουν στον προβληματισμό, στη γνώση και στην αισθητική απόλαυση, καθώς μας λέει η συντακτική επιτροπή. Οι συντάκτες των κειμένων, ερεύνησαν, μελέτησαν αρχεία, δημόσια και ιδιωτικά, εφημερίδες και περιοδικά, της εποχής και νεότερα και συνέθεσαν τις εργασίες τους. Άλλοι έφεραν στη μνήμη τους τις σχολικές τους αναμνήσεις, τις σύνδεσαν με το γεγονός της επανάστασης και έγραψαν λογοτεχνικά κείμενα, μνήμης, τιμής και ευγνωμοσύνης.
Τα πέντε πεζά λογοτεχνήματα συνδιαλέγουν τα θέματά τους με μνήμες, προσωπικά βιώματα από τα σχολικά χρόνια. Όλα με πρωτοτυπία, μακριά από διδακτισμό και βερμπαλισμό ή αφήγηση σχολικών εορτών. Οι συγγραφείς τους με την ιδιότητα του δασκάλου, του φιλολόγου, ή ενθυμούμενοι τα μαθητικά βιώματα παρουσιάζουν τα θέματα των συνεργασιών τους. Επίσης πέντε ποιήματα δημοσιεύονται, με ιδιαίτερη προσέγγιση το καθένα. Να σημειώσουμε ότι το αρχειακό «Επιτάφιος ύμνος», του Γεώργιου Κλεάνθη γράφτηκε για τους πεσόντες της 5ης Ιουλίου 1821.
Με τρεις εργασίες γνωρίζουμε πώς γιορτάστηκε – τιμήθηκε η 25η Μαρτίου κατά τη δεκαετία του 1920 στη Σάμο, κατά τη μεταξική δικτατορία, αλλά και το 1944 από πρόσφυγες Σαμιώτες στο Νουσεϊράτ της Μέσης Ανατολής.
Παρουσιάζεται το πλούσιο και ενδιαφέρον Αρχείο της οικογένειας Λυκούργου, τα δημοσιευμένα μέρη, τα ψηφιοποιημένα, όσα μέρη έχουν εκδοθεί. Μεταξύ των άλλων δημοσιεύεται αδημοσίευτη ομιλία του ιστορικού Βασίλη Κρεμμυδά, και η ελληνική επανάσταση όπως την είδε ο Roderick Beaton.
Ενδιαφέρον παρουσιάζει η ιδεολογία της Σαμιακής επανάστασης, του Χρίστου Λάνδρου. Μελετώντας το πλήθος των πηγών ο συντάκτης εντοπίζει «ότι οι ιδέες του Διαφωτισμού είναι πανταχού παρούσες». Ακόμα «γίνεται λόγος για δικαιώματα των πολιτών, αλλά και τις ευθύνες που έχουν έναντι των τοπικών και υπερτοπικών αρχών». Από την αποδελτίωση των εφημερίδων του αγώνα η Αγγελική Χατζημιχάλη παρουσιάζει τη δράση του στόλου στα νερά της Σάμου και την αντίσταση των Σαμίων.
Τις εργασίες συνοδεύουν αρκετές φωτογραφίες και αρχειακό υλικό τεκμηρίων από το Ιστορικό Αρχείο Σάμου, καθώς και από ιδιωτικές συλλογές.
Ο τόμος κλείνει με τη γενική βιβλιογραφία για την επανάσταση στη Σάμο, η οποία βοηθά όποιον θέλει να ερευνήσει και μελετήσει την περίοδο της επανάστασης του 1821 στο νησί. Ενδεικτικά σημειώνουμε τα τέσσερα πρακτικά συνεδρίων και τα εφτά βιβλία του αείμνηστου Αλέξη Σεβαστάκη.
Το σημαντικό αυτό αφιέρωμα του περιοδικού Απόπλους μας προκαλεί το ενδιαφέρον να προστρέξουμε στις πηγές και στη βιβλιογραφία για να κάνουμε τη δική μας εκτίμηση, προσέγγιση και να γνωρίσουμε περαιτέρω τα επαναστατικά χρόνια και γεγονότα της Σάμου.