Ο Εντγκάρ Μορέν είναι από τους λίγους διεθνούς βεληνεκούς διανοουμένους που έχει επισημάνει πως, ανάμεσα σε όλα τα άλλα, η ανθρωπότητα χρειάζεται μια διαδικασία γενικευμένης απογραφειοκρατικοποίησης (Ο δρόμος για το μέλλον της ανθρωπότητας, Εκδόσεις του 21ου αιώνα, 2016). Θα λέγαμε ότι είναι από αυτά τα αιτήματα, που, καίτοι αιτήματα με λαϊκή βάση, δεν έκαναν λαμπρή καριέρα στις σελίδες της αριστερής διανόησης. Κι όμως, ένας προσεκτικός πολιτικός παρατηρητής θα μπορούσε να το διαγνώσει στην καρδιά του πνεύματος του ’68, αλλά και στο zeitgeist που ακολούθησε και δημιούργησε κοινωνικό ευνοϊκό έδαφος για την κατίσχυση του νεοφιλελευθερισμού. Έκτοτε, οι νεοφιλελεύθεροι δεν παύουν να επιχειρούν να μειώσουν το κράτος με πρόσχημα την κούραση που δημιουργεί η γραφειοκρατία στους πολίτες. Μάλιστα, η ΝΔ φαίνεται πως έχει ήδη εντάξει ενόψει των εκλογών την ψηφιοποίηση μέρους της γραφειοκρατίας στον θετικό της απολογισμό. Ας κάνουμε, όμως, το δικό μας απολογισμό επί του θέματος.
Αφήνοντας κατά μέρους τη δαιμονοποίηση της γραφειοκρατίας από τους νεοφιλελεύθερους, είναι καλό να ξεκαθαρίσουμε ότι διαδικασίες και έλεγχοι πάντα χρειάζονται. Αυτό που στην πραγματικότητα ενοχλεί τον περισσότερο κόσμο είναι ότι οι υπηρεσίες ζητάνε πολλά έγγραφα, πολλές φορές τα ίδια, ή στοιχεία που έχουν άλλες υπηρεσίες, με αποτέλεσμα ο πολίτης να κάνει τον κλητήρα από τη μία υπηρεσία στην άλλη. Μία τεχνική αιτία αυτού του προβλήματος είναι ότι τα βασικά μητρώα του δημοσίου δεν μπορούν να επικοινωνήσουν. Αυτό το πρόβλημα είναι γνωστό και αναγνωρισμένο από το αρμόδιο υπουργείο, ενώ έχει ξεκινήσει και μια διαδικασία ενοποίησης των βασικών μητρώων (φορολογικό, ασφαλιστικό, δημοτολόγιο), χωρίς όμως να έχει ακόμα τελεσφορήσει. Επιπλέον, πριν ένα χρόνο περίπου ψηφίστηκε ο μοναδικός Προσωπικός Αριθμός Πολίτη, με τον οποίο θα αναγνωρίζεται ο πολίτης σε όλα τα μητρώα και θα διευκολυνθεί έτσι η διαλειτουργικότητα των πληροφοριακών συστημάτων.
Είναι σημαντικό, επίσης, ότι πλέον μπορείς, για παράδειγμα, να βγάλεις πιστοποιητικό οικογενειακής κατάστασης ή ποινικό μητρώο από το σπίτι σου και να το στείλεις σε αυτόν που το ζητάει. Μπορεί να το ζητήσει και πάλι μια άλλη υπηρεσία του κράτους και συ να κάνεις τον κλητήρα, αλλά τουλάχιστον τον κάνεις από το σπίτι σου. Το ότι δεν περιμένουμε στις ουρές σε πολλές περιπτώσεις συναλλαγής με το κράτος είναι αναμφισβήτητα μια πολύ μεγάλη πρόοδος, την οποία επικροτεί το σύνολο της κοινωνίας και ειδικά οι νεότεροι που η εξοικείωσή τους με την τεχνολογία τούς δημιουργεί την απαίτηση να μην χάνουν χρόνο για πράγματα που μπορούν να γίνουν γρήγορα και εξ αποστάσεως. Πρόκειται για «κοινωνικές αναμονές» που η ΝΔ αξιοποίησε στο έπακρο.
Ωστόσο, πρέπει να σταθούμε σε τρία σημεία που, κατά τη γνώμη μας, είναι προβληματικά.
Πρώτον, η γραφειοκρατία βασικά ψηφιοποιήθηκε, δεν μειώθηκε σε τέτοιο βαθμό που να δικαιολογεί τον κυβερνητικό αυτοθαυμασμό. Το δημόσιο εξακολουθεί να ζητά πολλά έγγραφα και, άρα, να αποσπά χρόνο, χρήμα και φαιά ουσία από τους πολίτες, που θα έπρεπε να επενδυθούν πιο παραγωγικά. Εκείνο που πραγματικά χρειαζόμαστε είναι μια πολιτική απλοποίησης και μείωσης της γραφειοκρατίας και όχι ψηφιοποίησης.
Δεύτερον, ακριβώς επειδή η κυβέρνηση θεωρεί ότι πλέον οι γραφειοκρατικές συναλλαγές δεν αργούν, δεν το έχει σε τίποτα να προσθέτει (αντί να αφαιρεί) γραφειοκρατικές διαδικασίες. Ίσως το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα να είναι τα sms της καραντίνας και οι δηλώσεις self-test των μαθητών. Είναι μεν εύκολο να γίνουν ψηφιακά, αλλά σε μια οποιαδήποτε χώρα όπου το κράτος εμπιστεύεται τον πολίτη και τούμπαλιν δεν θα τα ζητούσαν αυτά.
Τρίτον, στη μη ψηφιοποιημένη γραφειοκρατία υπάρχει πάντα ένας υπάλληλος να σε βοηθήσει. Στην ψηφιοποιημένη δεν υπάρχει. Οι πολίτες βρίσκονται συνεχώς μπροστά σε πλατφόρμες, που άλλοτε είναι εύχρηστες και άλλοτε δύσχρηστες. Που δεν είναι σε θέση να δεχθούν τις ειδικές περιπτώσεις που αποκλίνουν από τα βασικά σενάρια που εξυπηρετούν οι πλατφόρμες. Πολύ συχνά δε οι γραμμές εξυπηρέτησης δεν λειτουργούν, ενώ είναι σύνηθες να μην απαντούν στα τηλέφωνα ή τα e-mails. Με λίγα λόγια, η ψηφιοποίηση της γραφειοκρατίας δεν σχεδιάστηκε ώστε να αυξηθεί και η αποτελεσματικότητά της.
Κλείνοντας, θεωρούμε κρίσιμο να αναφέρουμε το εξής: ο λόγος για τον οποίο πρέπει οι πολιτικές να είναι απλές είναι γιατί κάθε επιπλέον περιπλοκοποίηση των εφαρμοζόμενων πολιτικών δημιουργεί επιπλέον διοικητικές ανάγκες και κόστη ελέγχου, δηλαδή γραφειοκρατία. Η γραφειοκρατία, επομένως, είναι εξαρτημένη μεταβλητή, όχι ανεξάρτητη (κάτι σαν μοίρα), παρόλο που είναι σύμφυτη με τις σύγχρονες κοινωνίες. Γι’ αυτό είναι προτιμότερο οι πολιτικές να σχεδιάζονται με γνώμονα την ελάχιστη δυνατή απαραίτητη διοικητική υποστήριξη και τη μέγιστη δυνατή εμπιστοσύνη στους πολίτες.