Ο αμερικανός φιλόσοφος και κριτικός τέχνης Arthur Danto αναλύoντας τη σειρά Walls of Light του Sean Scully και προκειμένου να εμβαθύνει στο νόημα της ζωγραφικής του ιρλανδού καλλιτέχνη, κατέφυγε ευφυώς σε ένα εξαιρετικό παράθεμα της Simone Weil: «Ο κόσμος είναι μια κλειστή πόρτα. Ένα φράγμα και ταυτόχρονα ένα πέρασμα. Δυο φυλακισμένοι που τα κελιά τους είναι δίπλα- δίπλα επικοινωνούν μεταξύ τους χτυπώντας τον τοίχο. Ο τοίχος τους χωρίζει αλλά ταυτόχρονα είναι και το μέσον της επικοινωνίας τους. Είναι όπως μεταξύ μας και του Θεού. Κάθε χωρισμός είναι και ένας σύνδεσμος»… Πράγματι, το απόσπασμα της Weil αν και δεν γράφτηκε γι’ αυτό, ξεκλειδώνει ένα πέρασμα για την κατανόηση γενικότερα του έργου του Sean Scully.
Ο τοίχος, το έδαφος/χωράφι, το παράθυρο, η φιγούρα είναι σημεία αναφοράς ή αν προτιμάτε μοτίβα της δουλειάς του Scully που λειτουργούν σαν διαχωριστικά που εμποδίζουν το βλέμμα να συλλάβει τον Άλλο που βρίσκεται πίσω «από» και την ίδια ώρα είναι καλοί αγωγοί του βλέμματος αυτού και της συναισθηματικής θερμότητας που μεταφέρει στην «άλλη» πλευρά του διαχωριστικού. Ο ίδιος ο ζωγράφος μιλώντας σε εκπομπή της γαλλικής (;) τηλεόρασης λέει (σε ελεύθερη απόδοση) ότι η ζωγραφική του μιλάει για σχέσεις. Για το πώς συναντιούνται τα σώματα, πώς αγγίζονται, πώς χωρίζουν, πώς ζουν αρμονικά ή σε σύγκρουση. Οι πίνακές του αφηγούνται ιστορίες για το πώς χτίζονται και πώς διαλύονται οι σχέσεις των ανθρώπων…
Κι όμως ο Scully είναι ο μετρ της γεωμετρικής αφαίρεσης. Παρότι ξεκίνησε στα 60’s με πίνακες παραστατικής ζωγραφικής και επέστρεψε για λίγο στην παραστατικότητα με τη σειρά Madona/Μάνα και παιδί στην παραλία, του 2018, ο κύριος όγκος της δουλειάς του, και το στοιχείο που την χαρακτηρίζει, είναι η αφαίρεση και η γεωμετρική δομή της ζωγραφικής του επιφάνειας. Οριζόντιες ρίγες ή λωρίδες σαν λεωφόροι χρωμάτων ανυπέρβλητης λάμψης, κάθετες γραμμές που συμπλέκονται με άλλες οριζόντιες και δημιουργούν πλέγματα καθηλωτικά, απο-χαυνωτικά στον επαναλαμβανόμενο ρυθμό τους, σχεδόν λυρικά, ενίοτε γκρίζα και μουντά της θλίψης και του ανα-στοχασμού και πολλές φορές εκρηκτικά, φλογερά κόκκινα, πράσινα και κίτρινα της δι-έγερσης και της επανάστασης. Άλλωστε δηλώνει παιδί των sixties που ταξίδευε στις αρχές του ’70 στο Μαρόκο και νόμιζε πως τα προβλήματα του κόσμου θα τα λύσουν οι χίπις και ο φολκλόρ αντικομφορμισμός τους.
Ο Scully όμως έχει δίκιο όταν μιλάει για σχέσεις ανθρώπων και για ιστορίες της γενιάς του. Αν σταθείς ώρα μπροστά από τα γεωμετρικά του σχήματα, τετράγωνα και παραλληλόγραμμα, θα ακούσεις τον ψίθυρο του ανέμου στην έρημο του Μαρόκου. Αν σταθείς μπροστά από τα Παράθυρα που λειτουργούν σαν πίνακες μέσα σε μεγαλύτερους πίνακες/επιφάνειες θα νιώσεις την απουσία των ανθρώπων ή την αδιόρατη παρουσία τους κάπου «πίσω». Αν σταθείς μπροστά από τη σειρά «Δωρικός ρυθμός» θα υποκλιθείς στο κύρος της αυστηρότητας και τη σαγήνη της πειθαρχίας. Μα είναι ποτέ δυνατόν να συμβαίνουν όλα αυτά; Είναι δυνατόν το εκπαιδευμένο βλέμμα στον ορθολογισμό, την προοπτική, στον κόσμο σαν ανα-παράσταση του ειδώλου του, να αντιλαμβάνεται μέσα από τα αφηρημένα σχήματα και τα εκρηκτικά χρώματα το αφήγημα του ανθρώπου, το βίωμα του σώματος; Η απάντηση είναι «ναι», είναι δυνατόν γιατί αυτό είναι το μυστικό ή το μαγικό αν προτιμάτε του Sean Scully, ζωγράφου και παραμυθά.
Επιρροές και συμπλοκές
Η τέχνη, το έχουμε ξαναπεί και το υποστηρίζουμε, δεν είναι μια γραμμή προόδου και εξέλιξης, δεν είναι καν το αποτέλεσμα μιας διαλεκτικής κίνησης αλλά είναι ένα παλίμψηστο με ασυνέχειες και χάσματα, συγκρούσεις και αδράνειες, επιστροφές και ξεκινήματα.
Η μοντέρνα και η σύγχρονη τέχνη –με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους η κάθε μια– συμπλέκονται γόνιμα, δυναμικά και ενίοτε καθηλωτικά στη ζωγραφική του Scully. Είναι ένας Ευρωπαίος που ζει στην Αμερική και λατρεύει τους Ρώσους Σουπρεματιστές και τον επαναστατικό ιδεαλισμό τους. Είναι ένας αφαιρετικός που υπονοεί τη σωματικότητα. Είναι ένας μεταμοντέρνος που υπάρχει χάρη στον μοντερνισμό. Είναι ένας κοσμοπολίτης που δεν χάνει ευκαιρία να τονίζει την ευρωπαϊκή του κουλτούρα και είναι ένας ζωγράφος που δεν φοβάται να επιστρέφει στην παραστατική ζωγραφική όταν αυτό επιτάσσει η καρδιά του.
Στα τετράγωνα και τα παραλληλόγραμμά του υπάρχει ο Μοντριάν, υπάρχει και ο Ρόθκο. Υπάρχει ο Μαλέβιτς και υπάρχουν και οι κυβιστές – μάλιστα ο κυβισμός του έχει μια πρόσθετη υλικότητα αφού δεν αρκείται στην επιφάνεια του μουσαμά αλλά προσθέτει σ’ αυτήν όγκους από ξύλο που εξέχουν και επίσης χρωματίζει δημιουργώντας εν τέλει έναν πίνακα-κατασκευή. Υπάρχουν τέλος ο Ματίς και οι Φωβ!.. Θα λέγαμε μάλιστα ότι ο φωβισμός είναι κυρίαρχη έκφραση για τον Scully κι αν αυτό φαντάζει υπερβολή, σίγουρα είναι μια μόνιμη επιρροή. Οι φιγούρες του ’60 το μαρτυρούν και οι φιγούρες του 2018 το επιβεβαιώνουν. Η επιρροή όμως δεν σταματάει στα προφανή. Το χρώμα που χρησιμοποιεί ο Scully και σε πολλά από τα αφηρημένα έργα του είναι βγαλμένο από την παλέτα ενός εραστή των Φωβ του 1905!
Πολύ πιο αληθινά από οποιαδήποτε φωτογραφία
Βεβαίως επειδή η ιστορία δεν επαναλαμβάνεται κτλ κτλ, την επιθετικότητα και την αγριότητα του «πρωτότυπου» έχει αντικαταστήσει η αίσθηση μιας γλυκιάς αγαπητικής θαλπωρής. Το επιβεβαιώνει άλλωστε ο ίδιος ο Scully απαντώντας σε ερώτηση κάποιου από το κοινό που παρακολουθεί την εκπομπή που προαναφέραμε, για τα της πρόσφατης και πρόσκαιρης επιστροφής του στην παραστατικότητα: «στην ταινία "Χαμένοι στη μετάφραση" αυτός (ο Μάρεϊ) λέει σ΄ εκείνη (την Γιόχανσον) ότι τα παιδιά αλλάζουν τη ζωή σου». Ο Scully εξηγεί λοιπόν ότι ήταν σε μια παραλία με την γυναίκα του και το παιδί παίζοντας και κολυμπώντας και άρχισε να τους τραβάει φωτογραφίες. Οι φωτογραφίες αυτές όμως δεν του ήταν αρκετές για να αποτυπώσουν τη συναισθηματική ένταση που ένιωθε εκείνες τις στιγμές. Δεν τις θεώρησε καν ρεαλιστικές. Έπρεπε λοιπόν να ζωγραφίσει με λάδι σε καμβά για να απαθανατίσει τα συναισθήματα του και το έκανε με τα αδρά περιγράμματα των σωμάτων και τα απίθανης έντασης κόκκινα, πράσινα και κίτρινα χρώματα που χρησιμοποίησε. Αυτός είναι ο ρεαλισμός του Sean Scully και σίγουρα δείχνει τη χαρά της σχέσης και την εξωστρέφεια του παιχνιδιού πολύ πιο αληθινά από οποιαδήποτε φωτογραφία.
Από την άλλη, στην αναδρομική Passenger υπάρχει και ο συγκλονιστικός πίνακας «Empty Heart», ένας πίνακας που δημιουργήθηκε, όπως γράφει ο ίδιος, για τον γιό του που πέθανε στα χρόνια του 80, γεμίζοντας τον με το συναίσθημα της απόγνωσης. Βασίζεται σε δυο μαύρα και δυο λευκά, στη φωτεινότητα και στο σκοτάδι. Υπάρχει ένα πλαίσιο που λειτουργεί προστατευτικά και ταυτόχρονα δημιουργεί τη συνθήκη του εγκλεισμού. Ο Scully θεωρεί ότι «εδώ έχουμε δύο πίνακες: τον πίνακα μιας τρύπας και τον πίνακα που γεμίζει την τρύπα». Έτσι προσπαθεί να εισάγει «κάτι στον πίνακα που να του προσδίδει μεταφορικά μια ανθρώπινη παραστατική εικονιστική όψη».
Η έκθεση, που φιλοξενείται στο Μπενάκη της Πειραιώς, σε δύο ορόφους, είναι η ίδια που επιμελήθηκε ο David Feher στο Μουσείο Καλών Τεχνών - Ουγγρική Εθνική Πινακοθήκη, στη Βουδαπέστη το 2020. Στην Αθήνα, όμως, το στήσιμο της έκθεσης διαφοροποιήθηκε αφήνοντας στην άκρη τη χρονολογική διαδρομή που είχε επιλεγεί στην ουγγρική πρωτεύουσα με την πρόθεση να αναδειχθούν οι νοηματικές και αισθητικές συνάφειες των περιόδων και των έργων. Την επιμέλεια εδώ, συνυπογράφει ο επιμελητής του Μπενάκη, Κωνσταντίνος Παπαχρίστου και ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός είναι του Παύλου Θανόπουλου. Η διάρκεια της έκθεσης είναι μέχρι 13/02/2022.