Κοινό πανό οπαδών της Έβερτον και της Λίβερπουλ: «Όχι άλλα μαχαίρια στην πόλη μας»
«Μα ό,τι ο κόσμος και να πει, ρε δεν μου καίγεται καρφί» έλεγε ένα διάσημο οπαδικό σύνθημα της δεκαετίας του ’80. Μόνο που εκείνο το «ό,τι» αναφερόταν σε λέξεις όπως «αλήτης», «πρεζάκιας», «φανατικός» και όχι στη λέξη «δολοφόνος». Στην αναμφίβολα χειρότερη στιγμή του ελληνικού οπαδισμού –τη στυγνή δολοφονία του 19χρονου Άλκη από οπαδούς του ΠΑΟΚ– το μόνο εύκολο είναι να συνεχίσουμε να αναπαράγουμε στερεότυπα που δεν θα μας οδηγήσουν παρά μόνο σε αδιέξοδα. Όπως ακριβώς δηλαδή κάναμε ως κοινωνία με τους προηγούμενους δολοφονημένους (Μπλιώνας, Παναγιώτου, Καρνέζης, Φιλόπουλος) πριν προστεθεί στην λίστα και ο Άλκης. Ο «δολοφόνος είναι Αλβανός» φώναζαν τις πρώτες ημέρες οι «Έλληνες», γονιδιακά αμόλυντοι από το έγκλημα. «Είναι ΠΑΟΚ» σημείωναν οπαδοί άλλων αντίπαλων ομάδων, που ξεχνούν ότι δολοφόνοι έχουν εκκολαφθεί ή παρεισφρήσει και στους δικούς τους συνδέσμους. Με το αίμα του παιδιού να μην έχει στεγνώσει η ίδια η λίγκα μερικές ώρες μετά αποφάσισε ότι οι αγώνες μπορούν να γίνουν κανονικά, γιατί ακόμα και τα σκοτεινότερα σημεία του οπαδικού κόσμου ωχριούν μπροστά σε όσους ταΐζουν το τέρας, το μίσος και τον ρατσισμό, γιατί πολύ απλά το κέρδος είναι πάνω απ’ όλα.
Ως μέλη μιας φαντασιακής κοινότητας
Η διάσταση του συνεκτικού φαντασιακού, αξιακού και συμπεριφορικού ανήκειν των οπαδών τούς επιτρέπει να αποδεχτούν τη χρήση βίας. Ο φανατικός οπαδός δεν λειτουργεί μόνο ως άτομο αλλά και ως μέλος μιας ιδιαίτερης φαντασιακής κοινότητας, τα μέλη της οποίας συνδέονται με δεσμούς αφοσίωσης, αλληλεγγύης και κοινής πίστης στα ιδανικά της ομάδας1. Οι κώδικες συμπεριφοράς του οργανωμένου οπαδού προτάσσουν την αγωνιστική υπεράσπιση των αξιών και της τιμής της ομάδας, επομένως η χρήση βίας είναι αποδεκτή.
Η βία, όμως, μεταξύ των οπαδικών κοινοτήτων υπακούει σε συγκεκριμένους κανόνες, που διαφοροποιούνται ιστορικά, γεωγραφικά, και αναλόγως του πολιτισμικού πλαισίου. Μέσα στην οπαδική κουλτούρα σημειώνεται ένας σαφής διαχωρισμός μεταξύ των «Hooligans» και των «Ultras», κάτι που ο ευρύς όρος «χουλιγκανισμός» δεν μπορεί να εντοπίσει· Ο όρος «Hooligans» αναφέρεται σε άτομα με αντικοινωνική συμπεριφορά, ανεξάρτητα με οποιαδήποτε αθλητικά συμφραζόμενα, τα οποία διοργανώνουν προμελετημένα μεταξύ τους επεισόδια. Πρόκειται, δηλαδή, για ομάδες ατόμων επικεντρωμένες στη βία, όπως οι δολοφόνοι του Άλκη, με εμπλοκή στα πρόσφατα επεισόδια στο ΕΠΑΛ της Σταυρούπολης, εκεί όπου συμμετείχαν ως φερόμενοι εθνικιστές/νεοφασίστες και όχι ως οπαδοί του ΠΑΟΚ. Αντίθετα, οι «Ultras» επικεντρώνονται στην υποστήριξη της ομάδας τους· αν και σε ορισμένες συνθήκες δεν απαρνούνται την βία, την εντάσσουν στις πρακτικές τους με συγκεκριμένους κώδικες και όρια, ενώ διαθέτουν χαρακτηριστικά ευρύτερου κοινωνικού κινήματος που αμφιταλαντεύεται μεταξύ μετριοπάθειας και ριζοσπαστικότητας2. Η λογική της βίας των Ultras, φέρει ορισμένες φορές τα χαρακτηριστικά της αντιβίας, της απάντησης δηλαδή στους αντιπάλους. Η σύγκρουση με τον αντίπαλο σε πρώτο βαθμό λαμβάνει χώρα μέσα από τα πέταλα, με τα συνθήματα. Με έντονα στοιχεία τοξικής αρρενωπότητας και σεξιστικό λόγο, ο στόχος είναι η υποβάθμιση του αντιπάλου, η εξουσιαστική -ως διάθλαση μιας σεξουαλικής- υποταγή τους ως κάτι κατώτερο· στο δε επίπεδο της πραγματικής σύγκρουσης ο πρωταρχικός στόχος είναι τα λάφυρα του αντιπάλου (κασκόλ, πανό, σημαίες). Ακόμα όμως και στην ίδια τη βίαιη σύγκρουση υπάρχουν κώδικες με συγκεκριμένα όρια. Ενώ το ξύλο, η «ταπείνωση», η οπισθοχώρηση του αντιπάλου από τον χώρο της σύγκρουσης είναι αποδεκτές πρακτικές, η δολοφονία ξεφεύγει και συνήθως καταδικάζεται πρωτίστως από τους ίδιους. Υπάρχουν πολλές περιπτώσεις συνδέσμων οπαδών που μια στυγερή δολοφονία προκάλεσε μια εσωτερική ρήξη. Φυσικά, υπάρχουν και οι περιπτώσεις που στα μελλοντικά συνθήματα των πετάλων οι δολοφονίες μπορεί και να αναπαράγονται ως σημείο θετικής αναφοράς και ανδρείας, αλλά αυτές είναι εξαιρέσεις.
Οπαδική κουλτούρα και βία
Οι Hooligans σχετίζονται με το ποδόσφαιρο (και τα γήπεδα) ακριβώς επειδή βρίσκουν έναν χώρο που το ίδιο το καπιταλιστικό κράτος μετατρέπει σε αρένα κοινωνικής εκτόνωσης και βίας. Το κράτος προστατεύει και ενισχύει τη συμμετοχή τους στα γήπεδα και φυσικά τους χρησιμοποιεί σε κάθε εξωγηπεδική περίσταση. Από την άλλη, οι Ultras διακατέχονται από έναν ιδιότυπο αξιακό κώδικα που εκκινά από την αγάπη τους για τα σπορ και την ομάδα τους, έναν αυτοπροσδιορισμό που βασίζεται στην διαφοροποίηση τους από τον αντίπαλο και μια ιδιαίτερη σχέση με τα κοινωνικά κινήματα και τη βία/αντιβία. Θυμίζουν περισσότερο μια λούμπεν έκφραση του λαϊκού με κοινωνικές ευαισθησίες και αντανακλαστικά (πανό για τους δολοφονημένους Γρηγορόπουλο, Γιακουμάκη, Τοπαλούδη, υπέρ των προσφύγων, κατά των σκοτεινών οικονομικών δραστηριοτήτων ορισμένων ιδιοκτητών των ομάδων τους). Η συμμετοχή μέρους του οπαδικού κινήματος στα περσινά γεγονότα της Νέας Σμύρνης κατά τη διάρκεια του δεύτερου λοκντάουν και την υπέρμετρη χρήση αστυνομικής βίας κατά ενός πολίτη, δείχνουν την ολοένα και αυξανόμενη εμπλοκή τους στα κοινωνικά κινήματα.
Αυτή η πολυσυνθετότητα στις διαστάσεις του οπαδισμού αμφισβητεί ευθέως την σε πολλές περιστάσεις κυρίαρχη θέση ―είτε σε επίπεδο ευρύτερης κοινωνίας μέσα από έρευνες κοινής γνώμης, είτε σε επίπεδο τύπου και Μέσων Ενημέρωσης― εξίσωσης του οπαδισμού με την κοινωνική βία. Θα ήταν ιδιαίτερα άτοπο να θεωρήσουμε τις οπαδικές κοινότητες ως υπεύθυνες για την ευρύτερη κοινωνική βία. Για τη μελέτη της βίας στα γήπεδα θα πρέπει να αντιμετωπίσουμε το πλέγμα των σχέσεων που διαμορφώνεται μεταξύ οπαδών, παραγόντων, αθλητών, ΜΜΕ, δυνάμεων καταστολής και θεσμικών φορέων της πολιτείας, ως μια ακολουθία αλληλεπιδράσεων που παράγουν νόημα3. Ίσως μόνο μέσα από την κατανόησή του, ο Άλκης θα είναι το τελευταίο θύμα ενός φαινομένου που συγκαλύπτει μια σοβαρή κοινωνική παθογένεια κρυμμένη πίσω από την κουρτίνα του οπαδισμού.
Ενδεικτική βιβλιογραφία:
1. Ζαϊμάκης, Γιάννης (2005), «Το φαινόμενο της βίας στο Ελληνικό Ποδόσφαιρο». Κοινωνική Εργασία 80: 223–47.
2. Hourcade, Nicolas (2013), «Ultras και αναπλάσεις γηπέδων στη Γαλλία». Στο βιβλίο «Ποδόσφαιρο και Κοινότητες Οπαδών. Αντιπαλότητες και πολιτικές της ταυτότητας», επιμέλεια: Γιάννης Ζαϊμάκης και Νίκος Κοταρίδης. Αθήνα: Εκδόσεις Πλέθρον.
3. Παπαγεωργίου, Δημήτρης, και Μαυροφίδης, Θωμάς (2015) «Σύγχρονο Ποδόσφαιρο και Οργανωμένες Ομάδες Οπαδών: Επικοινωνιακά συστήματα και εκδοχές της βίας». Στο βιβλίο «Κοινωνία και αθλητισμός στην Ελλάδα. Κοινωνιολογικές και ιστορικές προσεγγίσεις», επιμέλεια: Ελένη Φουρναράκη και Γιάννης Ζαϊμάκης. Αθήνα: Εκδόσεις Αλεξάνδρεια.