Gonda Van Steen «Ζητούνται παιδιά από την Ελλάδα. Υιοθεσίες στην Αμερική του Ψυχρού Πολέμου», μετάφραση: Αριάδνη Λουκάκου, εκδόσεις Ποταμός, 2021
Στις 28 Αυγούστου του 2013, η Gonda Van Steen παίρνει ένα e-mail. Το υπογράφει ο Mike X, είναι ψευδώνυμο. Διαβάζει το e-mail πολλές φορές, το περιεχόμενό του δεν μοιάζει με τα μηνύματα που συνήθως δέχεται. Η Βελγίδα ελληνίστρια, συγγραφέας και κάτοχος της Έδρας Κοραή στο Κέντρο Ελληνικών Σπουδών του Kings College London, έχει στην οθόνη του υπολογιστή της μια συγκλονιστική ιστορία.
«Η μητέρα μου γεννήθηκε στις ορεινές περιοχές της Βόρειας Ελλάδας. Μαζί με τη μικρή της αδελφή ήρθαν στις Ηνωμένες Πολιτείες το 1955 ως ορφανά, υιοθετημένα από μια ελληνοαμερικανική οικογένεια. Η μητέρα μου μου αποκάλυψε πρόσφατα πως ο πατέρας της ήταν ο Ηλίας Αργυριάδης, ο οποίος συνελήφθη και εκτελέστηκε από την Ελληνική κυβέρνηση επειδή ήταν κομμουνιστής. Δεν γνωρίζω τίποτα γι’ αυτόν τον άνθρωπο, εκτός από την αποσπασματική μαρτυρία της μητέρας μου…»
Η Gonda Van ζητάει από τον Mike X. περισσότερες πληροφορίες. Η απάντησή του κάνει την ιστορία πιο δραματική.
«Δυστυχώς είναι δύσκολο να πάρω πληροφορίες από τη μητέρα μου για τον πατέρα της ή την Ελλάδα γενικότερα. Τα ψυχολογικά της τραύματα από τα πρώτα παιδικά της χρόνια είναι πολύ σοβαρά. Μετά την εκτέλεση του πατέρα της βίωσε επίσης την αυτοκτονία της μητέρας της».
Η ιστορία του Ηλία Αργυριάδη δεν ήταν συνηθισμένη, όμως, σκεπάστηκε από έναν σύντροφό του με πιο ηχηρό όνομα, τον Νίκο Μπελογιάννη. Στις 30 Μαρτίου του 1952, ο Αργυριάδης, ο Μπελογιάννης, ο Νίκος Καλούμενος και ο Δημήτρης Μπάτσης εκτελέστηκαν με την κατηγορία της κατασκοπείας. Ήταν κομμουνιστής, σημαντικό στέλεχος του ΚΚΕ και είχε συλληφθεί τον Νοέμβριο της προηγούμενης χρονιάς στο πλαίσιο μιας επιχείρησης εξάρθρωσης των μηχανισμών ασυρμάτων του παράνομου τότε κόμματος. Στη βίλα «Αύρα» στη Γλυφάδα, όπου συνελήφθη ο Αργυριάδης, οι ασφαλίτες είχαν εντοπίσει και την Κατίνα Δάλλα, ήταν η σύζυγος του. Την μεταφέρουν στη Γενική Ασφάλεια και την ανακρίνουν. Δεν βγάζουν τίποτα, λίγες ημέρες μετά την αφήνουν ελεύθερη. Το πρωί της 27ης Νοεμβρίου του 1951, η Δάλλα καταπίνει πολλά χάπια αντεπρίνης και αυτοκτονεί. Αυτό θα συμβεί μπροστά στα τρία κορίτσια της οικογένειας, την δωδεκάχρονη Έφη και τις μικρότερες Ιωάννα και Ολυμπία.
Αμέσως μετά, τα δυο μικρά κορίτσια, έξι και τριών χρόνων –που ζουν με την Έφη– αποσπώνται βίαια από χωροφύλακες, παραδίδονται σε εκπρόσωπο του ΠΙΚΠΑ και από εκεί δίνονται επί πληρωμή σε οικογένεια τροφό στη Δάφνη. Αποκόβουν κάθε επαφή με τη μεγαλύτερη αδελφή και κάπου το 1955 μέσα από μια παράνομη υιοθεσία τα εξαφανίζουν. Χρειάστηκε ένας πολύχρονος μαραθώνιος για να ανακαλύψει η Έφη πως είχαν υιοθετηθεί από έναν πλούσιο ομογενή στη Μασαχουσέτη.
Τα ορφανά του εμφυλίου
Κάπως έτσι, η Gonda Van Steen αρχίζει να ξετυλίγει ένα μεγάλο πολύπλοκο νήμα που φωτίζει μερικές από τις πιο άγριες ιστορίες της χώρας οι οποίες έμειναν στη σκιά για πολλά χρόνια. Αυτές των κρυφών και σιωπηλών υιοθεσιών περίπου 3.200 παιδιών από την Ελλάδα προς τις ΗΠΑ στα χρόνια 1949-1962. Η ζήτηση από τις ΗΠΑ ήταν μεγάλη, στη χώρα μας η ύπαρξη ορφανών παιδιών μεγαλύτερη. Όπως αναφέρει η συγγραφέας του εξαιρετικού βιβλίου «Ζητούνται παιδιά από την Ελλάδα» (εκδόσεις Ποταμός), πριν τον εμφύλιο ο συνολικός αριθμός των ορφανών παιδιών στη χώρα μας (που είχαν χάσει τον έναν ή και τους δυο γονείς) υπολογιζόταν μεταξύ 340.000 με 375.000. Το ξέσπασμα του εμφυλίου προκαλεί νέα αύξηση, ως το 1950 ένα στα οκτώ παιδιά στην Ελλάδα είχαν ορφανέψει.
Η Gonda Van Steen παραθέτει αποκαλυπτικά στοιχεία λίγα μόνο από τα οποία είχαν κατά καιρούς βγει στη δημοσιότητα, αλλά και προσωπικές ιστορίες θυμάτων εκείνης της δύσκολης εποχής που σε άλλη γη και από άλλους ανθρώπους γεννήθηκαν, και σε άλλη γη και από άλλους ανθρώπους μεγάλωσαν. Αναφέρεται σε ζωές που δεν υποπτευόσουν καν ότι υπάρχουν, καταγράφει με απόλυτα αντικειμενικό και αποδείξιμο τρόπο τα πολιτικά χαρακτηριστικά των πέτρινων χρόνων της χώρας, αναδεικνύει τη σύνδεση που είχαν πολλές υιοθεσίες με τον σφοδρό αντικομμουνισμό της μετεμφυλιακής Ελλάδας, δεν παραλείπει να τονίσει τις κοινωνικές παραμέτρους της εποχής –τα εκτός γάμου ή τα παιδιά εξαιρετικά φτωχών οικογενειών ήταν ανεπιθύμητα– ακόμα γράφει για το οικονομικό όφελος που προέκυπτε από τις υιοθεσίες. Τα λόγια ανήκουν στην Gonda Van Steen: «μέσα σε ελάχιστα χρόνια, το 1955, καταλαβαίνουμε ότι το κίνημα υιοθεσιών απαντά στη ζήτηση που επικρατεί για λευκά, υγιή παιδιά, δήθεν χωρίς παρελθόν. Το κράτος κάπως βγαίνει από την εικόνα και λειτουργούν μόνο μεσάζοντες, οι οποίοι έχουν μεγάλη αυτονομία και καταλαβαίνουν ότι μέσα σε αυτό το κλίμα μπορούν να κερδίσουν χρήματα».
Δημιουργία διαθέσιμων για υιοθεσία παιδιών
Η συγγραφέας δεν μένει μακριά από μια φόρτιση που τέτοιες ιστορίες αυτονόητα, σχεδόν αναγκαστικά προκαλούν, άλλωστε η συναισθηματική προσέγγιση δεν επηρεάζει τη βαθιά ερευνητική δουλειά που βασίζεται γερά σε απόλυτα αντικειμενικά στοιχεία. Έτσι, όταν η ίδια η Gonda Van Steen αναρωτιέται στο βιβλίο για το «πώς μπορεί ένας ερευνητής να παραμείνει αποστασιοποιημένος όταν του δίνεται η δυνατότητα να αγγίζει τις ζωές των άλλων;», η απάντηση βρίσκεται μια σελίδα νωρίτερα με λέξεις που της έχει μεταφέρει μια ογδοντάχρονη γυναίκα θύμα αυτών των υιοθεσιών: «τώρα που βρήκες την κόρη μου, μπορώ να πεθάνω ήσυχη».
Στην εξαιρετικά δυσάρεστη (sic) ιστορία των συγκεκριμένων υιοθεσιών εμπλέκονται πολλοί, κράτος, ιδρύματα, δήθεν φιλεύσπλαχνες κυρίες που ζήλεψαν δόξα και τιμές, μεσάζοντες, μαιευτήρια, ιδρύματα. Και φυσικά άθλιες πολιτικές σκοπιμότητες. «Στην περίπτωση των αδελφών Αργυριάδη η αντικομμουνιστική προκατειλημμένη στάση εντάθηκε από τη δομική άρνηση του συστήματος να συγκαλύψει τις βεβιασμένες και αμφιλεγόμενες πρακτικές υιοθεσίας που σκίαζαν την εικόνα μαιευτηρίων και ιδρυμάτων για τη φροντίδα των παιδιών σε πολλές ελληνικές πόλεις… Στην προσπάθεια του να υπάρξουν περισσότερα παιδιά διαθέσιμα για υιοθεσία, το ελληνικό κράτος φρόντισε να ανακηρύξει ακατάλληλους προς επιμέλεια επικίνδυνους –ή ακόμα και "νεκρούς"– αρκετούς βιολογικούς γονείς ή στενούς συγγενείς. Οι υιοθεσίες με πολιτικά κριτήρια, λοιπόν, πρέπει να ενταχθούν στον μακρύ κατάλογο των κατασταλτικών πρακτικών με τις οποίες το δεξιό κατεστημένο αντιμετώπιζε τους πολίτες που θεωρούσε πολιτικά εξοβελιστέους από το σώμα του έθνους».