Για οποιονδήποτε γράφει συστηματικά και με καθορισμένο πρόγραμμα, η διαδικασία της γραφής δεν είναι απλώς μια συγκεκριμένη εκτέλεση μιας ρουτίνας. Στην πραγματικότητα είναι ένας τρόπος να υπάρχει. Αφού τόσο αυτά που γράφεις, όσο και αυτά που αφήνεις έξω από τη γραφή σου κωδικοποιούν, αλλά την ίδια ακριβώς στιγμή συνδιαμορφώνουν, το βλέμμα σου. Οτιδήποτε αποφεύγεις είναι εξίσου εκκωφαντικό με αυτό που επιλέγεις. Και είναι γεγονότα που τόσο η σημασία τους, όσο και η διάχυση της σημασίας αυτής στα τόσα στόματα και στις τόσες γραφές δεν αφήνουν περιθώρια.
Πώς να αποφύγεις τον πόλεμο, πώς να το κρατήσεις μακριά από το κείμενό σου όταν όλες οι συζητήσεις σου, όλες οι διακυμάνσεις των συναισθημάτων και των σκέψεών σου γυρίζουν γύρω από τα συγκεκριμένα συμβάντα; Για τι θέμα να γράψεις που θα μπορούσε κάπως να σταθεί παρ’ όλα αυτά; Κάθε άλλο κείμενο θα ήταν μια νέα παρουσία του πολέμου. Αυτή τη φορά εκφρασμένη ως απουσία. Ως μια απόφαση να κοιτάξεις πέρα από τα γεγονότα που συμβαίνουν. Ακόμα και αν το αποφεύγεις αυτό, έρχεται να σε συναντήσει. Και πέρα από τη δήλωση της παρουσίας του, ταυτόχρονα γίνεται και ερώτηση για τη στάση σου.
Είναι αυτή η διαδικασία που περιγράφει ο Νίκος Εγγονόπουλος στο εμβληματικό και σπαρακτικό του ποίημα Ποίηση 1948: τούτη η εποχή/ του εμφυλίου σπαραγμού/ δεν είναι εποχή/ για ποίηση/ κι’ άλλα παρόμοια:/ σαν πάει κάτι/ να/ γραφεί/ είναι/ ως αν/ να γράφονταν/ από την άλλη μεριά/ αγγελτηρίων/ θανάτου// γι’ αυτό και/ τα ποιήματά μου/ είν’ τόσο πικραμένα/ (και πότε –άλλωστε– δεν ήσαν;)/ κι’ είναι/ –προ πάντων–/ και/ τόσο/ λίγα.
Μπορεί η συνθήκη του ποιήματος να είναι πιο άμεση και η εμπλοκή του συγκεκριμένου λογοτέχνη πιο αφοπλιστική, παρ’ όλα αυτά από το ποίημα βγαίνει μια έντονη αλήθεια: Κάθε ποίημα, κάθε άρθρο, κάθε κείμενο έχουν και μια πίσω σελίδα. Και η σελίδα αυτή δεν είναι ποτέ κενή. Ακόμα και αν ο συγγραφέας προσπαθεί να την κρατήσει έτσι, ο αναγνώστης έρχεται να τη συμπληρώσει. Όταν υπάρχει πόλεμος, γράφουμε για τον πόλεμο. Ακόμα και όταν δεν γράφουμε γι’ αυτόν.
Και στο σημείο αυτό, ενώ συνειδητοποιείς όλα τα προηγούμενα, προκύπτει ένα ακόμη πιο αμήχανο ερώτημα: Πώς να γράψεις για τον πόλεμο; Ποιοι είναι οι όροι αυτοί που θα σου επιτρέψουν να έχεις μια γνώμη ή μια άποψη που να μπορεί να σταθεί πέρα από τον ανθρωπισμό του αυτονόητου, το γεγονός πως κάθε πόλεμος υπάρχει ως το απόλυτο κακό και αυτός που τον προκαλεί είναι εξ ορισμού ένοχος;
Αν δεν είσαι στρατηγικός αναλυτής, διεθνολόγος ή αν δεν κατέχεις, τέλος πάντων, κάποια τεχνοκρατική ιδιότητα που δικαιολογεί τις λέξεις σου, ποιες λέξεις μπορείς να χρησιμοποιήσεις για να εκφραστείς; Και ποιες βεβαιότητες θα ειπωθούν ως κυριολεξίες όταν το γνωρίζεις καλά πως κάθε χρήση λογοτεχνικού ύφους, μεταφοράς ή καλλωπιστικού στοιχείου ηχεί στα αυτιά σου ως χυδαιότητα. Όχι, ο πόλεμος είναι το σημείο αυτό όπου οι λέξεις αδειάζουν μπροστά στα συμβάντα. Είναι η μεγάλη τρύπα του επιστητού που απορροφά τα πάντα πέρα από τις κυριολεξίες. Ποιες είναι, λοιπόν, οι βεβαιότητές σου και πώς μπορούν να ειπωθούν; Η απάντηση είναι πως δεν υπάρχουν. Και πως τελικά η σιωπή αυτή των βεβαιοτήτων είναι στην πραγματικότητα η πίσω σελίδα αυτού του άρθρου. Η σιωπή μαζί με τη θλίψη και τον αποτροπιασμό.