Hartmut Rosa «Επιτάχυνση και αλλοτρίωση», μετάφραση: Μιχάλης Κούλουθρος, εκδόσεις Πλήθος, 2021
Μήπως έχετε βιώσει ποτέ ακατανίκητη εξουθένωση από την καθημερινότητα; Μήπως οι ώρες της ημέρας δεν φτάνουν για να ολοκληρωθούν οι διάφορες εργασίες που έχετε; Μήπως αναπολείτε το ταξίδι που πήγατε πέρυσι και προσμένετε το επόμενο που θα διαρκέσει και πάλι πέντε μέρες που θα σας αναζωογονήσουν για τις υπόλοιπες τριακόσιες εξήντα ημέρες εργασίας; Μήπως κάνετε πάρα πολλά σε πολύ λίγο χρόνο; Μήπως περιμένετε τη διασκέδαση του Σαββάτου που θα δώσει νόημα σε μια εβδομάδα εργασιακών παθών και υπομονής; Αν η απάντηση σε όλα τα παραπάνω είναι θετική, τότε, καλωσήρθατε στη Γη της νεοτερικότητας. Εκεί που ο χρόνος περιστέλλεται· εκεί που τα πάντα παίζουν στο fast-forward και αυτό που κάνετε (και κάνουμε) είναι να εργάζεστε περισσότερο, να εξουθενώνεστε, να παράγετε, και τέλος, να αλλοτριώνεστε. Με άλλα λόγια, καλωσήρθατε στη Γη της «Επιτάχυνσης και αλλοτρίωσης»!
Στο εν λόγω, νέο βιβλίο των εκδόσεων Πλήθος θα αναγνώσει κανείς μια ανάλυση και περιγραφή του καιρού μας, οι απαρχές του οποίου βρίσκονται πολλά χρόνια πίσω, στην αυγή της νεοτερικότητας. Φαίνεται εξαρχής πως αυτές οι μεγάλες λέξεις, οι –ισμοί και άλλα πολλά, δεν αποτελούν απλώς έννοιες μιας θεωρητικής επιστήμης όπως εκλαμβάνεται η φιλοσοφία. Οι έννοιες αυτές διέπουν τη ζωή μας. Όπως για παράδειγμα η «επιτάχυνση». Ο συγγραφέας αναφέρει πως στη νεοτερικότητα έχει μεταβληθεί η ίδια η δομή του χρόνου. Τα πάντα επιταχύνονται έχοντας δυσμενείς συνέπειες για τον άνθρωπο, τον εργαζόμενο και τον ψυχισμό του. Η χρονικότητα των κοινωνιών μας συνδέεται, έτσι, με την αλλοτρίωση που επισυμβαίνει πάνω μας.
Μέσω αυτής της σύνδεσης ο Hartmut Rosa επιχειρεί να ανανεώσει μια πολύ σημαντική φιλοσοφική παράδοση που αναπτύχθηκε κατά τον 20ό αιώνα – την Κριτική Θεωρία. Έχοντας ως βάση ιδέες και έννοιες του Marx –από εκεί λαμβάνει την αλλοτρίωση– αλλά και σκέψεις που αναπτύχθηκαν από τον βασικό πυρήνα της Σχολής της Φρανκφούρτης (Horkheimer, Adorno, Benjamin, Marcuse – και αργότερα, έως και σήμερα Habermas και Honneth) επιχειρεί να δώσει μια νέα τροπή στο πώς μπορεί κανείς να στοχάζεται την κοινωνία μας.
Οι άνθρωποι σήμερα παρομοιάζονται από τον συγγραφέα –κάτι που δεν πρέπει να λάβουμε ως υποτίμηση αλλά ως χαρακτηρισμό ο οποίος στοχεύει να μας αφυπνίσει– ως χάμστερ που τρέχουν αενάως σε τροχούς, οι οποίοι ολοένα και αυξάνουν την ταχύτητά τους με αποτέλεσμα να πρέπει να τρέξουμε ακόμη γρηγορότερα. «Τρέχουμε» όχι προς ένα καλύτερο μέλλον, αυτό θα ήταν αισιόδοξο… Αλλά προκειμένου να αποφύγουμε τη χειρότερη άβυσσο. Τρέχουμε, με άλλα λόγια, για να ξεφύγουμε, όχι για να δημιουργήσουμε. Και ποιος δεν μπορεί να ταυτιστεί με αυτό; Καθείς από εμάς «τρέχει για να ξεφύγει»: από τη δουλειά του, από τις υποχρεώσεις του, από τον ίδιο τον χρόνο (βλέπε αντιγηραντικές κρέμες και αναζωογονητικές πρακτικές), από τον ίδιο τον θάνατο (βλέπε τη δυστοπική φαντασίωση της αθανασίας του ανθρώπου – μα ποιο θα ήταν το νόημα αν ήμαστε αθάνατοι…).
Βέβαια το βιβλίο του Rosa δεν αποτελεί κάποιας μορφής υπαρξιστική ανάλυση. Αναφέρεται στον καπιταλισμό, χρησιμοποιεί οικονομικές έννοιες και εκκινεί από αναλύσεις του Marx. Ωστόσο η ενύπαρξη στα περιεχόμενά του αναφορών στο «εν-τω-κόσμω-είναι» ή στον «βιόκοσμο», δείχνουν ότι μια σύγχρονη, επίκαιρη προσπάθεια αναζωογόνησης της Κριτικής Θεωρίας (με την έμφαση που αυτή η παράδοση έδινε στην ιστορία, την κοινωνία και την οικονομία) χρειάζεται μια δόση φαινομενολογίας της ύπαρξης προκείμενου να σταθεί στα πόδια της. Το υπέρτατο ερώτημα που θέτει ευθύς εξαρχής ο συγγραφέας και που θεωρεί ότι απασχολούσε τους φιλοσόφους με τους οποίους ο ίδιος καταπιάνεται και από τους οποίους εκκινεί είναι το εξής: τι είναι μια καλή ζωή και γιατί δεν την έχουμε; Το δεύτερο σκέλος του ερωτήματος τον απασχολεί, όπως και τους προκατόχους του, περισσότερο από το πρώτο. Στη νεοτερικότητα, λοιπόν, φαίνεται να «μην την έχουμε» καθώς οι ρυθμοί ζωής επιταχύνονται στο έπακρο και συνεχώς μας διαφεύγει.
Σε αυτό το πλαίσιο αναρωτιέται κανείς, «και τώρα τι;». Αν η ίδια η ουσία της νεοτερικότητας είναι η επιτάχυνση, τότε εμείς, οι ευρισκόμενοι στη νεοτερικότητα, τι μπορούμε να κάνουμε; Ο Rosa αναρωτιέται το ίδιο και προσπαθεί, στα τελευταία κεφάλαια του βιβλίου αφενός να σκιαγραφήσει μια «Κριτική Θεωρία της κοινωνικής επιτάχυνσης» με απώτερο σκοπό να αναφερθεί στην εναλλακτική της αλλοτρίωσης. Παρακολουθεί, με άλλα λόγια, τη σύνδεση της επιτάχυνσης με την αυξανόμενη αλλοτρίωση και επιχειρεί να σκεφτεί ποια θα μπορούσε να είναι η εναλλακτική στο σύνολο των συνεπειών της επιτάχυνσης.
Το δοκίμιο του Hartmut Rosa αξίζει να διαβαστεί σήμερα, καθώς φαίνεται πως η νεοτερικότητα, ή με απλά λόγια οι σημερινές κοινωνίες μας, μπέρδεψε σε κάποια στιγμή της ιστορίας της την «ακατάπαυστη ανάδυση απρόβλεπτης καινοτομίας» ενός Bergson, με το ακατάπαυστο πακετάρισμα γρήγορου φαγητού· την ακατάπαυστη ανάδυση τυποποιημένων κατοικιών που μπορούν να εισαχθούν σε πλατφόρμα βραχύχρονης μίσθωσης· την ακατάπαυστη κατανάλωση· τα ακατάπαυστα ταξίδια «γνωριμίας του κόσμου» που καταλήγουν να είναι απλώς μετακίνηση σε άλλο τόπο και γνωριμία με κάποια hot αξιοθέατα· και εν τέλει, την ακατάπαυστη, μανιώδη εργασία που με την επίφαση της προσωπικής ανέλιξης και πραγμάτωσης, εξουθενώνει, αλλοτριώνει και απανθρωποποιεί τα άτομα, μέσα σε ένα πλαίσιο –με τους όρους του Rosa– δυναμικής σταθεροποίησης που τα οδηγεί τελικά στη «μαινόμενη αποτελμάτωση».