Με την Ουκρανή ποιήτρια Ίγια Κίβα, που το όνομά της σημαίνει «Βιολέτα», oι ερωτήσεις τέθηκαν στα αγγλικά, μεταφράστηκαν και απαντήθηκαν στη γλώσσα της, εν συνεχεία οι απαντήσεις μεταφράστηκαν στα αγγλικά και μετά –τελευταία πράξη του «δράματος»–από εμένα στα ελληνικά. Ακόμη κι έτσι, τα λόγια της είναι συγκλονιστικά, όπως μόνο η αλήθεια μπορεί να συγκλονίσει και να ενώσει τους λαούς και τους ανθρώπους –θα έπρεπε και τις κυβερνήσεις– υπέρ της ειρήνης.
Πώς είναι η καθημερινή σου ζωή στο Λβιβ πλέον;
Είναι πολύ δύσκολο να απαντήσω σε αυτήν την ερώτηση. Από τις 24 Φεβρουαρίου κανένας Ουκρανός δεν ζει τη ζωή του πλέον. Ακόμη κι αν έχουμε, μέχρι τώρα, συνήθειες στο πρόγραμμά μας, όπως πρωινό και δείπνο. Τίποτα δεν μπορεί να σχεδιαστεί σήμερα: ο ορίζοντας των σχεδίων μας γκρεμίστηκε ακριβώς όπως σε μερικές κακές ερασιτεχνικές φωτογραφίες. Αυτός ο ορίζοντας έπεσε στα κεφάλια μας μαζί με τις ρώσικες βόμβες και τους πυραύλους. Σε μερικά κεφάλια έπεσε μέχρι και κυριολεκτικά. Ενώ μας παίρνει ο ύπνος, ούτε εγώ, που μένω τώρα σε ένα σχετικά ήσυχο Λβιβ, ούτε οι υπόλοιποι Ουκρανοί, που βρίσκονται σε πιο «καυτές» πολεμικές ζώνες, γνωρίζουμε σε τι πραγματικότητα θα ξυπνήσουμε, εάν ξυπνήσουμε φυσικά. Προσωπικά δεν φοβάμαι. Θέλω μόνο οι άνθρωποι από τις ασφαλείς χώρες –από εκείνες, στις οποίες η Ρωσία δεν επιτέθηκε ακόμη και δεν φέρουν τα ίχνη από βρόμικες μπότες του «ρώσικου κόσμου» επί των εδαφών τους– να καταλάβουν. Οι μέρες μου εδώ διαφέρουν πολύ. Μια ημέρα ενδέχεται να συμμετάσχω σε επιχειρήσεις καμουφλάζ υπέρ του ουκρανικού στρατού. Μερικές φορές κάνω νυχτερινή βάρδια στον κεντρικό σιδηροδρομικό σταθμό, όπου καταφτάνουν πρόσφυγες από διάφορες ουκρανικές πόλεις. Και την επόμενη ημέρα μπορεί να διαβάσω ποιήματα μέσω (της πλατφόρμας) ζουμ ή να ψάχνω στέγη στη χώρα μας ή στο εξωτερικό για γνωστούς ή παντελώς αγνώστους. Και, βέβαια, διαβάζω ειδήσεις όλη την ώρα, όταν δεν έχω σημαντικότερα καθήκοντα. Διότι, οι Ουκρανοί τώρα φτιάχνουν νέα ιστορία στην Ουκρανία και στον κόσμο. Επιπρόσθετα, αύριο εμείς θα είμαστε εκείνοι που θα παρέχουν μαρτυρίες για τον ρωσο-ουκρανικό πόλεμο, θα ζητήσουμε νέα πρωτόκολλα ασφαλείας από τον κόσμο, νέους νόμους για την ανθρωπότητα και νέους κανόνες συνύπαρξης. Ελπίζω όλα αυτά να γίνουν σε διεθνή ποινικά δικαστήρια για εγκλήματα πολέμου. Επομένως, οι ειδήσεις δεν είναι απλώς ένα θέμα ενδιαφέροντος για εμάς και ένα κομμάτι της ενημέρωσης, αλλά, πρωτίστως, ο τρόπος μας να θυμόμαστε τη σημερινή ζωή, τη ζωή των φίλων μας, των αγαπημένων και γνωστών μας.
Κυρίως οι μέρες μου είναι μάλλον χαοτικές, παράξενες και πολύ αλλιώτικες από τη ζωή μου προτού αρχίσει ο ρωσο-ουκρανικός πόλεμος πλήρους κλίμακας. Στο μήνα που πέρασα στο Λβιβ, άλλαξα στέγη τέσσερις φορές. Αρκεί να σημειωθεί για αντιπαραβολή: μέσα σε οκτώ χρόνια στο Κίεβο άλλαξα σπίτι μόνο τρεις φορές. Αυτή η εμπειρία μου δημιουργεί δυσκολίες, από το 2014 και έπειτα, όταν αναγκάστηκα να αφήσω την ιδιαίτερη πατρίδα μου, το Ντονέτσκ, εξαιτίας ρωσικών επιθέσεων. Δεν μου αρέσουν οι μετακομίσεις, ιδίως αυτές λόγω ανωτέρας βίας.
Δεν είμαι από το Λβιβ. Δεν έχω μείνει εδώ συνεχόμενα για μέρες, οπότε δεν μπορώ να είμαι αντικειμενική για το πώς η τοπική ζωή έχει αλλάξει μετά τις 24 Φεβρουαρίου. Αλλά το Λβιβ, όπως και άλλες ουκρανικές πόλεις, ζει από τον ένα συναγερμό αεροπορικής επίθεσης στον επόμενο, ακόμη και αν δεν έχουν την ίδια συχνότητα με εκείνους στο Κίεβο. Όμως μπορείς να παρατηρήσεις τσουβάλια σε κάποιους δρόμους, τους λεγόμενους αντιαρματικούς «τσέχικους σκαντζόχοιρους». Τα αγάλματα είναι τυλιγμένα για την περίπτωση αεροπορικών επιθέσεων. Πάρα πολλοί άνθρωποι δείχνουν αλλόκοτοι και φορούν ακατάλληλα ρούχα (αυτοί είναι εσωτερικοί πρόσφυγες), μερικοί οπλοφορούν (αυτοί είναι Ουκρανοί στρατιώτες ή μέλη της τοπικής άμυνας εδάφους). Υπάρχουν ακόμη αμάξια με την ταμπέλα «Εθελοντές» ή φορτηγά ανθρωπιστικής βοήθειας. Στο Λβιβ, αν προσέχεις αρκετά, ο πόλεμος είναι αισθητός παντού, αλλά ταυτόχρονα, μπορείς να αναπνέεις λίγο καθαρό αέρα εδώ. Είναι σαν νά ’χεις ένα ζευγάρι γυαλιά, από τα οποία ο ένας φακός είναι άθικτος κι έτσι μπορείς να βλέπεις τον κόσμο μέσα από αυτόν κάπως έντονα, αλλά ο άλλος φακός είναι σπασμένος κι άρα μπορεί να χάσεις κάτι, επίσης.
Επ’ ευκαιρία, άκουσα εκρήξεις αεροπορικών επιθέσεων στο Λβιβ, από τότε που ήρθα εδώ και είδα φωτιές σε κάποιες από αυτές. Υπό συνθήκες πολέμου, αποκαλούμε αυτό το μέρος «ασφαλές». Αλλά στην πράξη, δεν υπάρχουν ασφαλή μέρη στην Ουκρανία, σήμερα.
Περίγραψέ μου τη μέρα σου, από τη στιγμή που ξυπνάς.
Όταν άρχισε ο πόλεμος, ήμουν στο χωριό Βιταχίβ, στην περιοχή του Κιέβου, στην εστία των συγγραφέων. Μετά από αυτό, εφόσον δεν είχα φίλους μήτε γνωστούς εκεί, έπρεπε παρά τη δυσκολία ή την παράξενη κατάσταση, να βρω τρόπο να έρθω στο Λβιβ, όπου μένω τώρα. Τώρα, μένω σε ένα από τα αστικά προάστια, σε ένα διαμέρισμα με μια κοπέλα που μοιράζεται τον χώρο της μαζί μου παρόλο που δεν είχαμε ξανασυναντηθεί πριν. Την λένε Άννα. Της έδωσα λίγα χρήματα, αλλά μου είπε: «Δεν θέλω να βγάλω κέρδος από τον πόλεμο». Πρέπει να πω ότι ο πόλεμος πλήρους κλίμακας κάνει τους ανθρώπους διαφανείς. Δεν έχω συναντήσει ποτέ μου τόσο πολύ καλούς και κακούς ανθρώπους, ή άσπρο ή μαύρο, όπως μετά τις 24 Φεβρουαρίου. Έτσι είχα στο μυαλό μου την Ημέρα της Κρίσεως στην παιδική μου φαντασία: όταν βλέπεις ποιος είναι ποιος και δεν υπάρχει τρόπος να κρύψεις τον εσωτερικό εαυτό σου.
Όλες οι καθημερινές τελετές και ασκήσεις μου κατέρρευσαν εξαιτίας του πολέμου. Ο ύπνος μου, η μνήμη και η αίσθηση του χρόνου καταστράφηκαν, οπότε δεν είναι έτσι απλό να απαντήσω και σε αυτήν την ερώτηση. Επίσης, δεν μπορώ να ελέγξω το απόθεμα ενέργειας πλέον, ούτε και την κατάσταση των εσωτερικών πόρων μου. Υπάρχουν μέρες που δουλεύω πολύ και δεν νιώθω κουρασμένη. Αλλά την επομένη μπορεί να κοιμηθώ σχεδόν 24 ώρες και δεν ξυπνώ ακόμη και αν ακούγονται αεροπορικοί συναγερμοί. Αρχίζω και τελειώνω κάθε ξεχωριστή μέρα διαβάζοντας ειδήσεις και τα νέα του Facebook. Πέραν από την επιθυμία μου να δω, να μάθω και να θυμάμαι, αυτό έχει έναν ακόμη σημαντικό πρακτικό λόγο: να μη χάσω την ευκαιρία να βοηθήσω είτε προσωπικά είτε μέσω συντονισμού. Γυρίζοντας στην ερώτησή σου, μπορώ να πω ότι προσπαθώ να εναλλάσσω τις θεωρητικά εθελοντικές ημέρες με εργατοημέρες (επικοινωνία και μετάφραση διαφορετικού συγγραφέα), επειδή, εάν δεν τις διαχωρίσω, δεν κατορθώνω τίποτα πρακτικά. Βέβαια, είναι εφικτό στο μέτρο που η ζωή δεν επεμβαίνει και μερικές επείγουσες προκλήσεις δεν φέρνουν τα πάνω κάτω. Όσον αφορά στις απλές καθημερινές ασκήσεις, προσπαθώ να περπατώ πολύ, τουλάχιστον 8.000-10.000 βήματα την ημέρα. Πρακτικά με αναγκάζω να το κάνω και ως κάποια ψυχική ανάπαυση τουλάχιστον. Χαίρομαι που το Λβιβ προσφέρεται για μεγάλους περιπάτους. Όσο για τους αεροπορικούς συναγερμούς, δεν πάω συνήθως στα καταφύγια. Ξέρω ότι είναι λάθος, αλλά ακόμη δεν μπορώ να μου το επιβάλλω.
Θα ήθελες να στείλεις κάποιο μήνυμα σε κάποιον και -αν ναι, σε ποιον- που θα μπορούσε να επηρεάσει τον κόσμο και να συμβάλει στο να σταματήσει ο πόλεμος;
Κατά τη γνώμη μου, ο κόσμος πρέπει να καταλάβει αυτό: το τέλος αυτού του πολέμου δεν εξαρτάται απλώς από μια απόφαση ενός μόνο ατόμου όπως πολλοί πίστευαν μέχρι πρόσφατα. Αλλιώς, πρέπει να παραδεχτούμε ότι όλη η παγκόσμια τάξη είναι στα χέρια του Πούτιν. Θα ήθελες να ζεις σε έναν τέτοιο κόσμο; Προσωπικά δεν θα ήθελα. Η νίκη όχι μόνο της Ουκρανίας αλλά όλου του πολιτισμένου κόσμου σε αυτόν τον πόλεμο –έναν πόλεμο εναντίον μιας σχεδόν μεσαιωνικής και μάλλον άγριας χώρας όπως αποδεικνύουν και οι φρικαλεότητες του ρωσικού στρατού σε ουκρανικές πόλεις και χωριά–, εξαρτάται από όλους μας. Και πρωτίστως σημαίνει ότι οι Ουκρανοί στρατιώτες χρειάζονται κατάλληλα όπλα και καλή ιατρική περίθαλψη. Όπως κρίνουν οι στρατιωτικοί ειδικοί, δεν έχουμε ακόμη τα αναγκαία όπλα και επιπλέον, δεν έχουμε αρκετά για να ελαττώσουμε τον αριθμό των θυμάτων της ουκρανικής πλευράς.
Ο κόσμος θα έπρεπε επίσης να κατανοήσει καθαρά ότι ο Βλαντιμίρ Πούτιν δεν ήρθε από τον Άρη. Δεν ήταν μόνο η σιωπή και η παθητικότητα των Ρώσων πολιτών που του επέτρεψαν να μεταμορφωθεί από έναν απλό εργάτη της Κα-Γκε-Μπε σε κάποιον που προκαλεί τους κανόνες Διεθνούς Δικαίου, της δημοκρατίας και της ασφάλειας τουλάχιστον στην Ευρώπη. Του επιτρεπόταν ακόμη από τους παγκόσμιους ηγέτες και τους εκπροσώπους των παγκοσμίων ελίτ. Για πολλά χρόνια, απέφευγαν να δουν τι συνέβαινε στην Τσετσενία, στην Υπερδνειστερία, στη Γεωργία, στη Συρία και στην Ουκρανία. Ακόμη και σήμερα, μερικές φορές, υποκρίνονται ότι ο ρωσο-ουκρανικός πόλεμος δεν άρχισε το 2014 και μερικά μέσα ενημέρωσης των χωρών του Πρώτου Κόσμου ακόμη τολμούν να αποκαλούν τον πόλεμο «ουκρανική κρίση», μετά τα γεγονότα στη Μποροντιάνκα ή στη Μπούτσα. Αλλά αν υπάρχει η όποια κρίση στην Ουκρανία, το όνομά της είναι Ρωσική Ομοσπονδία. Και δυστυχώς, δεν μπορούμε να μας διαχωρίσουμε από αυτούς με λίγο ωκεανό.
Δηλώνω το προφανές εδώ. Όμως, είναι πραγματικά ανοίκειο να ζεις σε έναν κόσμο, όπου οι κανόνες του Διεθνούς Δικαίου, η ικανότητα να διαπραγματεύεσαι και να τηρείς την υπόσχεση (ναι, εννοώ το Σύμφωνο Βουδαπέστης), το να είσαι υπεύθυνος και να εγγυάσαι την ασφάλεια για εσένα και τους γείτονές σου, χειραγωγούνται. Θα απεχθανόμουν να ζω σε έναν κόσμο όπου κάποιος μπορεί να κλείσει τα μάτια μπροστά στον φόνο, ακριβώς επειδή ο φόνος δεν χτύπησε τη δική του πόρτα. Διότι τότε, θα έπρεπε να αποδεχτούμε το γεγονός ότι η ανθρώπινη ζωή δεν θα ήταν πλέον η υψηλότερη αξία, παρόλες τις συνταγματικές διατυπώσεις του κόσμου μας. Το καθαυτό γεγονός του ρωσο-ουκρανικού πολέμου σημαίνει ότι η παγκόσμια τάξη της ειρήνης που εγκαθιδρύθηκε μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο δεν υφίσταται πια. Κανόνες του πολιτισμένου κόσμου, ρυθμίσεις για το πώς να διαφυλάσσουμε όλα μας τα σύνορα, τώρα πρέπει να επαναθεωρηθούν, ενδεχομένως να θεσπιστούν εκ νέου. Καθώς ο ρωσο-ουκρανικός πόλεμος δεν είναι πόλεμος της τύρφης, όπως στον εικοστό αιώνα, αλλά ο πολιτισμικός πόλεμος του μέλλοντος όλων μας.
Διαβάζεις και γράφεις ποίηση στη διάρκεια του τελευταίου μήνα;
Αντιλαμβάνομαι τον πόλεμο ως μια μεγάλη ήττα του πολιτισμού. Για οχτώ χρόνια γράφω ποίηση για τον ρωσο-ουκρανικό πόλεμο, αλλά σε τι βοήθησε; Κανείς δεν σταμάτησε, κανείς δεν ήθελε να ανοίξει τα μάτια του και να δει τα πράγματα καθαρά. Ο πολιτιστικός τομέας στην Ουκρανία, όπως και σε άλλες χώρες, ρυθμίζεται από τη μεγάλη άνεση εκείνων που επιλέγουν να μη λάβουν σοβαρά την ποίηση. Ή απλά προσποιούνται ότι είναι απλά ένα κάπως «πολιτικό» ζήτημα, το οποίο δεν σχετίζεται με αυτούς προσωπικά.
Η πρώτη μου αντίδραση στη ρωσική επέμβαση εναντίον της Ουκρανίας ήταν μουδιασμένη. Δεν μπορούσα ούτε για ποίηση να σκεφτώ. Καμία ποίηση δεν είναι εφικτή, σκέφτηκα, όταν υπάρχουν όλες αυτές οι φωτογραφίες και τα βίντεο από την Μπούτσα, την Μποροντιάνκα, το Ιρπίν, τη Μαριούπολη, το Τσερνίγκοφ, το Χάρκοβο ή τις περιοχές του Ντονέτσκ και του Λουχάνσκ. Όλα είναι αρκετά εύγλωττα για να μη χρειάζονται μετάφραση, ενώ η λογοτεχνία πάντα είναι μια ορισμένη μορφή μετάφρασης. Παρόλα αυτά, αργότερα άρχισα να γράφω, να συγκεντρώνομαι σε μερικά πράγματα και να τα αναλογίζομαι. Δεν είναι ότι ψοφάω για το γράψιμο. Απλά διαισθάνομαι την ευθύνη μου ως αυτόπτης μάρτυρας που πρέπει να καταδείξει το έγκλημα. Για μένα, είναι μια νέα αντίληψη για τη γραφή και τη λογοτεχνία. Ποτέ δεν εξέλαβα την τέχνη ως τρόπο να δραπετεύεις από την πραγματικότητα και δεν ξέρω αν κάτι θα μπορούσε να γίνει τώρα, καθώς η πραγματικότητα έχει μετατραπεί σε εφιάλτη που θα στοιχειώνει τους Ουκρανούς και όλον τον κόσμο που νοιάζεται, για δεκαετίες. Μπορώ να παραδεχτώ την ήττα μου ως συγγραφέας απέναντι σε μια τέτοια πραγματικότητα.
Είναι η ποίηση όπλο ενάντια στον πόλεμο και τις ανθρώπινες φρικαλεότητες;
Πιθανότατα ανήκω σε αυτούς που απεχθάνονται τις στρατιωτικές μεταφορές. Δεν έχω ποτέ μου ανεχτεί εκφράσεις του τύπου «ποίηση ως όπλο» ή «πολιτιστικό μέτωπο». Από το 2014, ταράζομαι κάθε φορά που κάποιος δεν χρησιμοποιεί τη λέξη «πόλεμο» κυριολεκτικά. Όλοι ξέρουμε πώς είναι τα μέτωπα και τα όπλα. Οπότε, το να αποκαλέσω την ποίηση «όπλο», ενώ κάποιος ρισκάρει τη ζωή του για χάρη της ειρήνης και για να σώσει κι άλλους στην Ουκρανία, το θεωρώ ως μια πράξη κυνισμού.
Από την άλλη, θα έπρεπε όλοι να καταλάβουμε ότι η ποίηση δεν είναι ούτε «κλωτσοσκούφι»* ούτε παιχνίδι με τις χάντρες. Είναι ένας τρόπος να αλλάξεις τα πρωτόκολλα της φαντασίας και της επικοινωνίας. Η ποίηση έχει τη δύναμη να αλλάζει τον κόσμο. Αρκετά μετά το τέλος του ρωσο-ουκρανικού πολέμου, η ποίηση θα αφουγκράζεται τον τρόμο σε όλους τους καθρέφτες που η ανθρωπότητα θα στρέφει το πρόσωπό της. Ο κόσμος μαθαίνει να αντιστέκεται σε ιστορίες, λόγου χάρη, του ναζισμού και του Ολοκαυτώματος, ενώ το απόφθεγμα του Αντόρνο** για την ποιητική γραφή μετά το Άουσβιτς γίνεται μια φράση κατάχρησης που ξεπηδά από όλη τη φρίκη. Σε τέτοιους καιρούς ζούμε τώρα. Αλλά η λογοτεχνία φτάνει στη σκηνή της μάχης, σαν ένας χειρουργός (πεδίου) για να ράψει τον πληγωμένο κόσμο, να τον φωτογραφίσει σε όλες τις πιθανές εκδοχές του, τις οποίες αργότερα, τα κοινωνικά μέσα θα χαρακτήριζαν ως ακατάλληλο περιεχόμενο. Εστιάζοντας σε τούτες τις τρομερές εικόνες όσο το δυνατόν περισσότερο είναι ένας τρόπος να κρατήσουμε την ισορροπία ανάμεσα στο φως και το σκοτάδι, στο καλό και το κακό, ανάμεσα στην ειρήνη και τον πόλεμο.
Πώς πείθεις τον εαυτό σου να κρατηθείς ζωντανή και να συντηρείς την πεποίθηση ότι τα πράγματα θα αλλάξουν;
Με τα χρόνια, εκπλήσσομαι όλο και πιο πολύ που βλέπω μια απέλπιδα προσπάθεια προσκόλλησης στη ζωή. Μια σύντομη μόνο ματιά στον κόσμο μας αρκεί για να παρατηρήσεις πολέμους, αδικίες, διακρίσεις, εγκληματικότητα και έλλειψη απλής συμπόνοιας. Οι ψυχολόγοι ονομάζουν τους καιρούς μας ως την εποχή του υπέρμετρου εγωισμού και δεν μπορώ παρά να συμφωνήσω. Το σχέδιο του καταναλωτισμού πιθανότατα σκόπευε να ικανοποιήσει κάθε μας ευχή, όμως μπορούμε να δούμε την αποτυχία του. Επιπλέον, οικολογικές προκλήσεις, συμπεριλαμβανομένων εκείνων που έχουν εμφανιστεί τα τελευταία οχτώ χρόνια του ρωσικού πολέμου στην Ουκρανία, δεν μπορούν να με κάνουν αισιόδοξη. Ο κόσμος δεν είναι έτοιμος ούτε για αυτές ούτε για τον πόλεμο γενικότερα. Η ιδέα της ζωής per se (αυτής καθαυτής), για χάρη της απλής ύπαρξης, απέχει πολύ από τη δική μου αντίληψη. Το να με θεωρώ ως μία από αυτούς που βοηθούν στη δημιουργία και την ανάπτυξη του κόσμου είναι απλά ένα διαφορετικό ζήτημα. Θα ήθελα να πιστεύω ότι είμαι ικανή με πολλαπλούς τρόπους, αντί να λέω κάτι του τύπου «τίποτα δεν εξαρτάται από εμένα», πράγμα που στην ουσία εκφράζει μία από τις κύριες δηλώσεις των φιλελεύθερων Ρώσων της πλήρους εισβολής, να μπορώ να δημιουργώ πράγματα. Για μένα, είναι ένας τρόπος, επίσης, να εντάσσομαι και να συμμετέχω στη ζωή.
Όσο για τις αλλαγές, είναι σημαντικό να κατανοήσουμε ότι μετά τη νίκη, όταν ο πόλεμος τελειώσει, οι Ουκρανοί θα δυσκολευτούν πολύ. Θα πρέπει να χτίσουμε ξανά τις πόλεις μας και να ανασυντάξουμε τις ζωές μας. Η εμπειρία του πολέμου είναι πολύ καταστρεπτική. Κανένας πόλεμος δεν έχει τελειώσει οριστικά την ημέρα της επίσημης λήξης του.
Ποιες είναι οι σκέψεις σου αφότου άρχισε ο πόλεμος;
Για μένα, ο πόλεμος άρχισε το 2014 και όχι στις 24 Φεβρουαρίου 2022. Οπότε, τώρα, φυσικά, μετά βίας επαναφέρω τα συνολικά μου αισθήματα γι’ αυτόν. Θυμάμαι πόσο δύσκολο ήταν να αποδεχτώ ότι τόσο πολλοί άνθρωποι –ακόμη και εδώ, στην Ουκρανία– ζουν τις ζωές τους σαν να μη συνέβη τίποτε. Σήμερα, από τη στιγμή που ο πόλεμος έχει καταλάβει όλη τη χώρα μου, μπορώ μόνο να εύχομαι να υπερισχύσει η Ουκρανία και να επιβιώσουν όσο γίνεται περισσότεροι άνθρωποι. Εμείς οι Ουκρανοί δεν έχουμε άλλη επιλογή, είναι απλό. Επιπρόσθετα, αυτή η πλήρης εισβολή είχε προβλεφθεί από τον Ιούλιο του 2021, όταν ο Πούτιν είχε κάνει τη διφορούμενη δήλωση για τη νέα φάση του πολέμου. Έπειτα, τον Δεκέμβριο, όταν όλα στον αέρα προμήνυαν πόλεμο, είχα μια παράξενη αίσθηση ότι μια περίοδος της ζωής μου έφτασε στο τέλος της. Δεν μπορούσα να ολοκληρώσω καμία από τις δραστηριότητές μου. Όλα έδειχναν να κολλούν σε έναν σταθερό τοίχο. Αυτό ήταν πολύ κουραστικό και ένιωθα να τρέχω γύρω από την ελάχιστη πιθανότητα του τέλους. Οπότε, το πρωί της 24ης Φεβρουαρίου μού έφερε μια ανάρμοστη ανακούφιση. Επιτέλους, δεν υπήρχε τίποτε άλλο να περιμένω. Οι προβλέψεις μου επιβεβαιώθηκαν και όλα ήταν ξεκάθαρα. Εδώ είναι ο πόλεμος, εδώ είμαστε, εδώ και ο εχθρός. Οι Ουκρανοί οφείλουν να επικρατήσουν.
Έχουν επικοινωνήσει μαζί σου άλλοι δημοσιογράφοι ή πολίτες από άλλες χώρες;
Ναι, έχω εντυπωσιαστεί από το πόσοι άνθρωποι υποστηρίζουν εμένα και την οικογένειά μου με λόγια και πράξεις. Δωρίζουν χρήματα, οργανώνουν ειδικά λογοτεχνικά δρώμενα. Μια κυρία μου έγραψε ότι αφότου διάβασε την ποίησή μου, συνειδητοποίησε ότι δεν έκανε αρκετά. Τριάντα χρόνια πριν, άφησε τη Ρωσία για κάπου καλύτερα, αλλά τώρα νιώθει ντροπιασμένη από τη χώρα με την οποία δεν συνδέεται ούτε με το παρελθόν της. Ποτέ μου δεν φαντάστηκα ότι η ποίησή μου θα μπορούσε να γεννήσει σε κάποιον το αίσθημα της ενοχής. Μερικοί Γερμανοί συνάδελφοι έχουν επίσης παραδεχτεί τύψεις για τη χώρα τους που κάνει τα ελάχιστα για να σταματήσει τον πόλεμο. Ένας δάσκαλος από τη Βραζιλία έγραψε ότι άκουγε εμένα και τους άλλους συγγραφείς να διαβάζουμε ποίηση μέσω του ζουμ μαζί με τους μαθητές του στην τάξη, γεγονός που ήταν πολύ εντυπωσιακό. Πολλοί άνθρωποι παγκοσμίως μου στέλνουν ιδιωτικά μηνύματα στο Facebook και μου λένε ότι παρακολουθούν τα γεγονότα στην Ουκρανία και στηρίζουν τους Ουκρανούς. Κατά καιρούς, μπορεί να είναι κουραστικό, επειδή οι ψυχικοί πόροι είναι περιορισμένοι και εξαντλούνται γρήγορα σήμερα, αλλά εννοείται πως καταλαβαίνω όλους αυτούς τους ανθρώπους που πραγματικά νοιάζονται και είναι υποστηρικτικοί. Το εκτιμώ πάρα πολύ.
Ως ποιήτρια και δημοσιογράφος πώς θα μπορούσα να σε βοηθήσω;
Τι να σου πω; Οι δημοσιογράφοι πρέπει να είναι αμερόληπτοι και να μεταδίδουν ειδήσεις χωρίς προκαταλήψεις. Όσο για τους καλλιτέχνες, μπορούν να αποδείξουν την αλληλεγγύη τους οργανώνοντας αναγνώσεις ποίησης, προσκαλώντας Ουκρανούς συναδέλφους σε φεστιβάλ (που, επ’ ευκαιρία, είναι ακόμη δυνατό και μπορώ να σε διαβεβαιώσω ότι η προσωπική εμφάνιση κάνει πιο έντονη εντύπωση από ό,τι τα διαδικτυακά αναγνώσματα), μεταφράζοντας, εκδίδοντας και προωθώντας Ουκρανούς συγγραφείς. Πραγματικά, οι καλλιτέχνες μπορούν να κάνουν την κανονική δουλειά τους, εστιάζοντας μόνο και στην Ουκρανία και τους Ουκρανούς που τώρα έχουν ανάγκη από πληροφοριακή και πολιτιστική στήριξη.
Υπάρχει ένα ποίημά σου που θα ήθελες να μοιραστείς μαζί μου;
Υπάρχει ζεστός πόλεμος στη βρύση
Υπάρχει κρύος πόλεμος στη βρύση
Πώς γίνεται και δεν υπάρχει καθόλου πόλεμος
Μας τον υποσχέθηκαν για μετά το γεύμα
Είδαμε την ανακοίνωση με τα μάτια μας
«Ο πόλεμος θα έρθει σε χίλιες τετρακόσιες ώρες»
και πέρασαν ήδη τρεις ώρες χωρίς πόλεμο
έξι ώρες χωρίς πόλεμο,
κι αν άραγε δεν γίνει πόλεμος μέχρι να πέσει η νύχτα
δεν μπορούμε να βάλουμε πλυντήριο χωρίς πόλεμο
ούτε να ετοιμάσουμε το δείπνο,
δεν μπορούμε να πιούμε σκέτο τσάι χωρίς πόλεμο
και πάνε ήδη οχτώ μέρες χωρίς πόλεμο
μυρίζουμε άσχημα
οι σύζυγοι δεν θέλουν να ξαπλώσουν μαζί μας
τα παιδιά ξέχασαν να χαμογελούν και γκρινιάζουν
γιατί πάντα σκεφτόμασταν ότι δεν θα τελειώναμε με τον πόλεμο
ας αρχίσουμε, ναι, ας αρχίσουμε να ζητάμε πόλεμο από τους γείτονες
στην άλλη πλευρά του άλσους μας
ας αρχίσουμε να φοβόμαστε να χύνουμε πόλεμο στον δρόμο
ας αρχίσουμε να βλέπουμε τη ζωή χωρίς πόλεμο προσωρινή δυσκολία
σε αυτά τα μέρη κρίνεται αφύσικο
εάν ο πόλεμος δεν κυλά από τους σωλήνες
σε κάθε σπίτι
σε κάθε λαιμό***
Τα καλύτερα σε σένα και στην Ουκρανία. Ελπίζω όταν λήξει ο πόλεμος να μπορέσεις να έρθεις στην Αθήνα και στην Ελλάδα να διαβάσεις ποίησή σου και να ζήσεις τη ζωή σου που όλοι οι άνθρωποι αξίζουν στον κόσμο.
Σήμερα, στην Ουκρανία, δεν λέμε «μετά τον πόλεμο», λέμε «μετά τη νίκη». Οπότε, ελπίζω να σε δω σύντομα μετά τη νίκη μας. Σε ευχαριστώ!
Σημειώσεις:
* Στο αγγλικό κείμενο υπήρχε το «toy» και το «glass bead game».
** «nach Auschwitz ein Gedicht zu schreiben ist barbarisch»: «Το να γράφεις ένα ποίημα μετά το Άουσβιτς, είναι βάρβαρο».
*** Μετάφραση στα αγγλικά από την Katherine Young και μετάφραση στα ελληνικά από την Αντιγόνη Κατσαδήμα.