Οι εκλογές της 15ης Μαΐου στον Λίβανο είναι βουβές, λέει στην Εποχή ο Νικόλας Κοσματόπουλος, καθηγητής Κοινωνικής Ανθρωπολογίας και Πολιτικής στο Αμερικανικό Πανεπιστήμιο της Βηρυτού. Παράλληλα, μιλάει για τα δύο παραδοσιακά στρατόπεδα της λιβανέζικης πολιτικής, τις ομάδες που προέρχονται από την εξέγερση του 2019 και την επόμενη ημέρα.
Πώς βλέπεις τα πράγματα ενόψει των εκλογών της 15ης Μαΐου; Τι περιμένεις από αυτές τις εκλογές;
Ένα παλιό αναρχικό σύνθημα λέει «αν οι εκλογές μπορούσαν να αλλάξουν τον κόσμο, θα ήταν παράνομες». Η λιβανέζικη εκδοχή του θα ήταν «αν οι εκλογές μπορούσαν να αλλάξουν τις εκλογές, θα ήταν παράνομες», και αυτό γιατί οι εκλογές αντανακλούν ένα πολιτικό σύστημα διακυβέρνησης του οποίου οι βάσεις τέθηκαν ήδη από τον 19 αιώνα και την αποικιοκρατικής έμπνευσης πολιτικοποίηση των θρησκευτικών κοινοτήτων. Το αποτέλεσμα ήταν οι αποικιοκρατικές δυνάμεις να πάρουν υπό την αιγίδα τους από μία πολιτικοθρησκευτική κοινότητα. Οι Γάλλοι τους Μαρωνίτες, οι Άγγλοι τους Δρούζους, κλπ. Μετά την «ανεξαρτησία» οι αποικιοκράτες έφυγαν, αλλά άφησαν πίσω τους ένα σεχταριστικό πολιτειακό σύστημα, το οποίο τεμάχισε τον Λίβανο στον εμφύλιο του 1975–1990 και μετά τον πόλεμο αποτέλεσε τη βάση για την απομύζηση του κράτους από την αγορά και το πελατειακό κοινοτικό σύστημα που ισχύει μέχρι σήμερα. Με αυτήν την έννοια, οι φετινές εκλογές είναι μια επανάληψη των προηγούμενων, αλλά σε πολύ σκοτεινότερο φόντο. Γίνονται μετά από έναν κυκεώνα κινητοποιήσεων, καταστροφών και κρίσεων, που έπληξαν την χώρα τα τελευταία τρία χρόνια. Στις ογκώδεις διαδηλώσεις, την κατάρρευση του τραπεζικού συστήματος, το πάγωμα των καταθέσεων, την παραίτηση δύο κυβερνήσεων, ήρθαν να προστεθούν η πανδημία και η έκρηξη στο λιμάνι της Βηρυτού –η τρίτη, καθώς λέγεται, μεγαλύτερη μετά τις πυρηνικές βόμβες στην Ιαπωνία. Στον απόηχο της τρομακτικής έκρηξης και της υπόκωφης κατάρρευσης της χώρας, οι εκλογές είναι βουβές. Πέρα από τα πολλά talk show και τις αφίσες στους δρόμους, ο κυνισμός της επιστροφής του παλαιού καθεστώτος είναι διάχυτος. Ενδεικτικό ένα περιστατικό στην Τρίπολη, την πιο φτωχή πόλη του Λιβάνου, όπου ένας νέος και πλούσιος επιχειρηματίας θέλησε να κάνει μια προεκλογική συγκέντρωση, στην οποία υποσχέθηκε στους παρευρισκόμενους πέντε δολάρια στον καθένα. Ωστόσο, όταν τελείωσε η συγκέντρωση δεν κράτησε την υπόσχεσή του και οι παρευρισκόμενοι πήραν τις πλαστικές καρέκλες ως αποζημίωση. Είναι μια καλή μεταφορά για τις εκλογές γενικότερα. Από τη μια, δισεκατομμύρια σε χέρια λίγων, μαζεμένα από ένα σύστημα φιλελεύθερης αγοράς δεκαετιών, τα οποία αγοράζουν πολιτική στήριξη από φτωχοποιημένους πολίτες. Αυτοί προδομένοι επιστρέφουν σπίτι τους με πλαστικές καρέκλες ανά χείρας, ενώ οι βουλευτικοί θώκοι επιστρέφουν στους πολιτικούς γόνους και σε αυτούς που έχουν το κεφάλαιο να αγοράσουν ψήφους. Οι γόνοι των τζακιών, οι καπιταλιστές και οι παλιοί πολέμαρχοι που έγιναν πολιτικοί, οι ακτιβιστές αλλά και οι νέοι υποψήφιοι, δεν μπορούν να αγνοήσουν τη σκιά της γεωπολιτικής και τα στρατόπεδα που στήνει. Από τη μία πλευρά είναι το φιλοδυτικό στρατόπεδο, αν και ο χαρακτηρισμός είναι προβληματικός. Η Δύση, και ειδικά οι ΗΠΑ, είναι ο ιδεολογικός – στρατηγικός πόλος, όμως πολύ σημαντικό ρόλο παίζει και η Σαουδική Αραβία με τη στήριξη σε κόμματα, όπως αυτό του χριστιανού, ακροδεξιού, πρώην πολέμαρχου, και νυν αρχηγού κόμματος Σαμίρ Ζάζα, που έχει φυλακιστεί για εγκλήματα στον εμφύλιο. Από την άλλη πλευρά, είναι το «αντι-ιμπεριαλιστικό» στρατόπεδο, και αυτός ο προσδιορισμός χωράει πολύ νερό, το οποίο εμφορείται από τις αρχές της «αντίστασης», όπως αυτοαποκαλούνται, με την σιιτική Χεζμπολάχ στην ηγεσία, και στήριξη από Ιράν, Συρία, αλλά και σοσιαλιστικές ή σοσιαλίζουσες χώρες της Ανατολής και της Λατινικής Αμερικής. Αυτός ο δυισμός έχει εισάγει ένα αρκετά μανιχαϊστικό πλαίσιο δημόσιας συζήτησης, στο οποίο το ένα στρατόπεδο θεωρεί ότι τα προβλήματα της χώρας οφείλονται κυρίως στη δυτική ηγεμονία στην περιοχή, τον έλεγχο του τραπεζικού συστήματος και τις αμερικανικές οικονομικές κυρώσεις στην Συρία και τον Λίβανο. Το άλλο στρατόπεδο τείνει να αναγάγει όλα τα κακά στην Χεζμπολάχ και τα όπλα της, προτείνοντας ως λύση την αποδυνάμωσή της. Μάλιστα οι αφίσες του κόμματος του Ζάζα υπονοούν ότι είναι έτοιμοι να την αφοπλίσουν, «εμείς θέλουμε, εμείς μπορούμε», ρισκάροντας την επιστροφή στον εμφύλιο. Κανείς ωστόσο στον Λίβανο δεν έχει τη δύναμη να αφοπλίσει την Χεζμπολάχ, και αυτό είναι ένα στοιχείο που κρίνει πολλά.
Ο Λίβανος αντιμετωπίζει τη χειρότερη οικονομική κρίση στη σύγχρονη ιστορία του, εν μέσω της υποτίμησης του νομίσματος, του πληθωρισμού, της ανεργίας, κλπ. Όλη αυτή η κατάσταση πώς μπορεί να επηρεάσει τις προσδοκίες που έχουν οι Λιβανέζοι πηγαίνοντας προς τις κάλπες;
Οι λιβανέζοι πολίτες έχουν λίγες αυταπάτες για τις εκλογές. Ακόμα λιγότερες έχουν οι πολιτικοί τους. Κυκλοφορεί ένα βίντεο, στο οποίο ένας γόνος μιας πολιτικής οικογένειας γαιοκτημόνων στον ορεινό Λίβανο, στην ερώτηση γιατί δεν έχει πολιτικό πρόγραμμα, απαντά περίπου ότι «δεν έχω γιατί δεν θέλω μετά από τέσσερα χρόνια, που δεν θα έχω κάνει αυτά που υποσχέθηκα, να με πουν ψεύτη. Οπότε, δεν κάνω καν υποσχέσεις». Πολλοί και πολλές έχουν φτάσει σε αυτό το σημείο κυνισμού. Πολλοί και πολλές έχουν καταλάβει ότι δύσκολα θα αλλάξει το τοπίο με τις εκλογές, ότι δεν θα ξεφορτωθούν τα τζάκια και τους τραπεζίτες με εκλογές. Μετά την αποτυχία των διαδηλώσεων, η παραίτηση, αλλά και η γενικευμένη φτώχεια και η μεγάλη ανασφάλεια της κρίσης, στέλνουν κόσμο πίσω στα παραδοσιακά κόμματα που μπορούν να υποσχεθούν κάποιο είδος στήριξης, είτε με δικά τους πελατειακά δίκτυα, είτε με την αναδιανομή κρατικών πόρων και θέσεων. Το οικονομικό σύστημα που εφαρμόστηκε μετά τον εμφύλιο πόλεμο το 1990 ήταν ένας άκρατος νεοφιλελευθερισμός, με έμφαση στις εισαγωγές – εξαγωγές και σκληρό νόμισμα το δολάριο, την ενίσχυση του τραπεζικού τομέα με κεφάλαια της διασποράς και κρατικό δανεισμό, και μοίρασμα κρατικών κονδυλίων και εξουσίας στους πολέμαρχους που είχαν μετατραπεί σε πολιτικούς αρχηγούς μετά τον εμφύλιο. Κάπως έτσι φτάνουμε σήμερα στο σημείο ο Λίβανος να έχει καταστραφεί με ένα υπέρογκο χρέος και τράπεζες που αρνούνται να επιστρέψουν τις καταθέσεις στους πολίτες. Υπάρχουν διαπραγματεύσεις με το ΔΝΤ, ελπίζοντας, να υπάρξει ένα δάνειο με τις λεγόμενες μεταρρυθμίσεις. Αλλά οι διαπραγματεύσεις είναι δύσκολες. Υπάρχουν πολλοί που αρνούνται να υποταχτούν στην οικονομική και γεωπολιτική ατζέντα του ΔΝΤ. Από την άλλη, το ΔΝΤ ακούγεται σχεδόν σοσιαλιστικό σε σχέση με όσα προτείνει η λιβανέζικη τραπεζική ελίτ, η οποία δεν φαίνεται να θέλει να πληρώσει ούτε καν ένα μέρος των ζημιών. Τέτοιες διαφωνίες οδήγησαν και στην πτώση της πρώτης κυβέρνησης υπό τον πανεπιστημιακό συνάδελφό μου Χασάν Ντιαμπ, και την ανάδειξη της δεύτερης, υπό τον πιο πλούσιο άνθρωπο στο Λίβανο, τον Νατζίμπ Μικάτι.
Έχεις πει ότι τον Λίβανο πρέπει να τον δούμε και σε μία ευρύτερη γεωπολιτική προοπτική. Πώς το εννοείς αυτό;
Θα χρησιμοποιήσω το παράδειγμα των τεκτονικών πλακών, που ενίοτε συγκρούονται κατά μήκος της Μεσογείου προκαλώντας σεισμούς. Ο Λίβανος βρίσκεται πάνω σε μια συνάντηση, που ενίοτε γίνεται ρήγμα, μεταξύ δυο γεωπολιτικών τεκτονικών πλακών, που κινούνται όχι οριζόντια στον ισημερινό, όπως οι γεωλογικές πλάκες, αλλά σχεδόν κάθετα σε αυτόν. Οι πολιτικοί σεισμοί που προκαλεί η σύγκρουσή τους, εκλύουν βία και καταστροφή, αλλά η συνάντησή τους μπορεί να τροφοδοτήσει γεωπολιτική φαντασία και άλλες δυνατότητες συνύπαρξης. Ωστόσο, σήμερα το ρήγμα έχει ήδη ανοίξει διάπλατα και καταπίνει ήδη την Υεμένη, χωρίς καμία αντίδρασή από την «παγκόσμια κοινότητα». Ταρακουνάει για τα καλά τα στενά του Περσικού Κόλπου, διαπερνάει τη Σαουδική Αραβία και τα Εμιράτα, φουσκώνει σαν ηφαίστειο στην κατεχόμενη Παλαιστίνη, τραντάζει περιοδικά τον Λίβανο, έχει ήδη διαλύσει και διαμελίσει τη Συρία, προκαλεί απειλητικές ονειρώξεις για εξορύξεις στην Μεσόγειο, την Κύπρο και το Αιγαίο, και τώρα τελευταία χύνει περισσή πολεμική λάβα στην Ουκρανία και τη Μαύρη Θάλασσα, απειλώντας να τσουρουφλίσει τις Βαλτικές χώρες και τη Φινλανδία. Αυτό το γεωπολιτικό τευτονικό ρήγμα μεταξύ Ευρασίας, που φτάνει μέχρι την Κίνα και την Ινδία, και ευρω-ατλαντισμού, που περιλαμβάνει και τις ΗΠΑ και το ΝΑΤΟ, είναι σαφές ακόμα και στον πιο απολίτικο πολίτη στον Λίβανο.
Ποια είναι τα σημαντικότερα θέματα που κυριαρχούν στη δημόσια σφαίρα στη διάρκεια της προεκλογικής περιόδου;
Η οικονομική κρίση, οι διαπραγματεύσεις με το ΔΝΤ που έχουν κολλήσει, η σύγκρουση για τη δικαστική έρευνα στο λιμάνι, που έχει πολιτικοποιηθεί στον υπέρτερο βαθμό, με καταγγελίες για παρεμβάσεις στη δικαιοσύνη. Η κάθε πλευρά προωθεί την ατζέντα της. Η Χεζμπολάχ ζητά να εξαιρεθεί ο δικαστής γιατί δεν κάλεσε σε απολογία όλους τους προηγούμενους υπουργούς, κατά τη θητεία των οποίων τοποθετήθηκε η αμμωνία στο λιμάνι. Η άλλη πλευρά θεωρεί ότι η απαίτηση εξαίρεσης είναι παρέμβαση στη δικαιοσύνη και ότι η Χεζμπολάχ θέλει να κρύψει κάτι σχετικά με την έκρηξη. Ένα άλλο σημαντικό θέμα είναι οι συγκρούσεις στην Παλαιστίνη, με τις εντάσεις στο Αλ Άκσα και την επέλαση των εποίκων στην Ιερουσαλήμ. Οι εκλογές γενικά διεξάγονται σε ένα βουβό κλίμα, το οποίο όμως μπορεί να αποτελεί την ησυχία πριν το ξέσπασμα μιας νέας γεωπολιτικής καταιγίδας το καλοκαίρι.
Τι προοπτικές βλέπεις για τις ομάδες και τους υποψήφιους που προέρχονται από την εξέγερση του 2019; Κατά πόσο μπορούν να σηματοδοτήσουν μια ανανέωση του πολιτικού συστήματος απέναντι στα παραδοσιακά κόμματα;
Είναι πολύπλοκο το ζήτημα. Οι ομάδες αυτές ήταν ετερόκλητες από την αρχή των διαδηλώσεων και συνεχίζουν να είναι ετερόκλητες και να πιάνουν όσο πιο ευρύ φάσμα γίνεται στην πολιτική τους ατζέντα. Υπάρχουν για παράδειγμα ομάδες που προωθούν την ιδέα της τεχνοκρατικής διαχείρισης, της ιδιωτικοποίησης και του φεντεραλισμού. Υπάρχουν άλλες ομάδες που προωθούν κοινωνικά και οικονομικά δικαιώματα, τη δημοκρατικοποίηση του κράτους και μια αριστερίζουσα διαχείριση της εξουσίας. Ενώ όλες οι ομάδες και τα κόμματα της αντιπολίτευσης συμφωνούν στην καταγγελία και καταδίκη των πολιτικών ελίτ, διαφωνούν στο ποιοι είναι μέρος αυτής της ελίτ. Και εδώ η διαφοροποίηση είναι και πάλι η Χεζμπολάχ. Αυτές και αυτοί με σχέσεις με δυτικές ΜΚΟ, που ανήκουν στη μεσοαστική τάξη, βλέπουν την Χεζμπολάχ ως μέρος και μάλιστα προστάτη των ελίτ, μιας και αντιτέθηκε στις διαδηλώσεις εναντίον τους. Άλλοι πιστεύουν ότι εφόσον η Χεζμπολάχ δεν ήταν υπεύθυνη για την οικονομική διαχείριση της χώρας τα προηγούμενα είκοσι χρόνια, δεν μπορεί να κατηγορηθεί για αυτό. Κάποιες φορές μου θυμίζει το θρυλικό «φταίει ο ΣΥΡΙΖΑ», χωρίς φυσικά να υπονοώ ότι ο ΣΥΡΙΖΑ έχει το ρίζωμα στην κοινωνία και την πολιτική αίγλη που έχει η Χεζμπολάχ. Με αυτήν την έννοια, μπορούμε να πούμε ότι οι τεκτονικές πλάκες διαπερνούν και την εξεγερμένη πλατεία, με αποτέλεσμα να υπάρχει μία αδυναμία να βρεθεί συμφωνία όσον αφορά το πολιτικό πρόγραμμα της αντιπολίτευσης. Αυτό που μπορεί να μας θυμίσει εμάς στην Ελλάδα, είναι ότι κάθε φορά που μπαίνουν ζητήματα αναδιανομής του πλούτου ή σοσιαλδημοκρατικής διαχείρισης του κράτους, οι κατηγορίες από την άλλη πλευρά είναι περί λαϊκισμού και βενεζουελοποίησης της χώρας. Υπάρχει, για παράδειγμα, το κόμμα «Πολίτες για ένα Κράτος», του συναδέλφου μου Σάρμπελ Ναχάς, που προωθεί μια αριστερίζουσα ατζέντα εκκοσμίκευσης του κράτους, συνδυάζοντας την κριτική απέναντι στην εθνική ελίτ, τη δυτική κυριαρχία στην περιοχή και τις αστοχίες της «αντίστασης». Ο ίδιος ήταν υπουργός Εργασίας στις αρχές του αιώνα, αλλά αποπέμφθηκε επειδή ήθελε να αυξήσει τον κατώτατο μισθό. Έχει μαζί του ένα αξιόλογο επιτελείο, αποτελούμενο από δημοσιογράφους, ακτιβιστές, μέλη της κοινωνίας των πολιτών, και ελπίζει να σπάσει την κυριαρχία του διπολισμού. Απέναντι σε αιτήματα δίκαιης αναδιανομής του πλούτου ή και μοίρασμα των ζημιών, το μιντιακό κατεστημένο και τα κόμματα της Δεξιάς επιστρατεύουν το παγκόσμιο νεοφιλελεύθερο οπλοστάσιο, αποκαλώντας τον Σάρμπελ «λαϊκιστή» και «Μαδούρο του Λιβάνου».
Πώς βλέπεις την επόμενη ημέρα στον Λίβανο; Τι προοπτικές υπάρχουν για να ξεπεραστεί η πολύπλευρη κρίση που αντιμετωπίζει η χώρα τα τελευταία χρόνια;
Σίγουρα ο Λίβανος δεν θα ξεπεράσει ούτε εύκολα, ούτε σύντομα την πολύπλευρη κρίση που τον μαστίζει. Η κρίση δεν λύνεται με εκλογές, ούτε εδώ, ούτε σε καμία άλλη χώρα. Χρειάζονται βαθύτερες κινητοποιήσεις, συγκλίσεις, συμμαχίες τόσο στο τοπικό όσο και στο υπερτοπικό επίπεδο. Δεν είμαι καθόλου σίγουρος ότι κάτι τέτοιο μπορεί να γίνει με αυτές τις συνθήκες. Η χώρα βρίσκεται σε πολλαπλές αναμονές και διεργασίες που παίρνουν μήνες, αν όχι χρόνια. Στάση αναμονής για το τι θα γίνει με τις διαπραγματεύσεις με το ΔΝΤ και την νέα κυβέρνηση. Στάση αναμονής, αλλά και αναθεώρησης για την οργάνωση μιας άλλης οικονομίας με βάση την τοπική, αγροτική και βιομηχανική παραγωγή και όχι τις εισαγωγές πολυτελών και οικολογικά καταστροφικών αγαθών. Τέλος, αναμονή όσον αφορά τις γεωπολιτικές πλάκες, που περιλαμβάνουν τον πόλεμο της Υεμένης, αλλά και της Ουκρανίας, τη συμφωνία των πυρηνικών του Ιράν, την ολοένα και πιο έκρυθμη κατάσταση στην Παλαιστίνη. Όλα αυτά θα παίξουν ρόλο στην επόμενη ημέρα του Λιβάνου.