Ίταλο Σβέβο «Η συνείδηση του Ζήνωνα», μετάφραση: Έφη Καλλιφατίδη, εκδόσεις Αντίποδες, 2018
Η Συνείδηση του Ζήνωνα, γραμμένη στις αρχές του 20ού αιώνα, χαρακτηρίζει τη συνείδηση του μοντέρνου δυτικού ανθρώπου μέσα από το πρίσμα του πρώτου παγκοσμίου πολέμου, των μεγάλων κοινωνικών και οικονομικών αλλαγών και τη μετατόπιση της συνειδητότητας σε καινούργια πεδία σκέψης και συμπεριφοράς.
Το ογκώδες μυθιστόρημα ξεκινάει με τον σύντομο πρόλογο ενός ψυχαναλυτή που αποφασίζει να εκδώσει τα γραπτά, τις σκέψεις, τις μνήμες και τα όνειρα ενός ηλικιωμένου ασθενή του, ο οποίος σε πρώτη φάση προσέτρεξε στην ψυχανάλυση για να κόψει το κάπνισμα – σίγουρα όμως για να αποφορτισθεί από τις ενοχές και τα διλήμματα που τον κατέτρεχαν μια ζωή. Η δημοσίευση έχει και στόχο εκδικητικότητας εκ μέρους του ψυχίατρου καθώς, διαβάζοντας τα κείμενα του ψυχαναλυόμενου, θα διακρίνουμε ότι δεν τα πήγαιναν καθόλου καλά γιατρός και ασθενής. Όμως ο δεύτερος, ο αφηγητής Ζήνωνας Κοζίνι, γράφοντας καταφεύγει σε μια αναλυτική τεχνική εργαλειοποιώντας τις μεθόδους της ψυχανάλυσης που απορρίπτει. Έτσι το βιβλίο, μετά τον πρόλογο, χωρίζεται σε ενότητες που αφορούν τις πιο σημαντικές φάσεις του Ζήνωνα: «Το κάπνισμα», «Ο θάνατος του πατέρα μου», «Η ιστορία του γάμου μου», «Σύζυγος και ερωμένη», «Η ιστορία ενός εμπορικού συνεταιρισμού» και «Ψυχανάλυση».
Με τον θάνατο του πατέρα περιγράφεται ο δύστροπος χαρακτήρας του και η τεταμένη σχέση τους, μια σχέση που κορυφώνεται με ένα χαστούκι του πατέρα πριν σωριαστεί νεκρός στον γιο του, χαρίζοντας, ωστόσο, στο βλαστάρι του την εμπειρία του θανάτου που θα τον ακολουθεί βασανιστικά όσο ωριμάζει. Όμως πόσο ωριμάζει ο Ζήνωνας; Ο γάμος του είναι μια λάθος επιλογή αφού καταλήγει να παντρευτεί την αδελφή εκείνης που επιθυμούσε σφοδρά (μαζί με κάθε άλλο θηλυκό που περπατάει στους δρόμους της Τεργέστης).
Στη συνέχεια, ως ήρωας μυθιστορημάτων εποχής, αποκτά και ερωμένη για να περιπλέξει ακόμη περισσότερο την προσωπική του ζωή. Αλλά και το εμπόριο με το οποίο ασχολείται, η επιλογή του συνεταίρου του και οι αποφάσεις του πάνω σε εμπορικά ζητήματα (εισαγωγές υλικών κ.λπ.) και οικονομικά ζητήματα, μόνον ευεξία και κέρδη δεν αποφέρουν ειδικά από τη στιγμή που εμπλέκεται στο Χρηματιστήριο για να πέσει εύκολο θύμα του.
Πάντως αυτό που κυριαρχεί στο βιβλίο και του δίνει μια ακόμη ιδιαίτερη χροιά είναι η εμμονή του Ζήνωνα με την υγεία, την αρρώστια, τον φόβο των γηρατειών και του θανάτου και τις ψυχοσωματικές του αντιδράσεις που εκδηλώνονται με αλλεπάλληλες μικροαρρώστιες και «διάφορους αόριστους πόνους που σέρνονταν στο σώμα μου». Για ένα κείμενο, γραμμένο τόσο πρώιμα, γιατί τότε, πάνω στην άνθηση της φροϊδικής ψυχανάλυσης γράφτηκε, αποτελεί ένα εντυπωσιακό δείγμα ενδοσκόπησης ακόμη και με τις λανθασμένες διαγνώσεις του και τις υποχονδριακές του υποτροπές. Ειδικά η λέξη «υγεία» συναντάται άπειρες φορές και σε διαφορετικές εκδοχές. Χώρια μάλιστα που, κατά τα λεγόμενά του, αναλύοντας την υγεία την μετατρέπει σε αρρώστια. Η ζωή του είναι μια πρόσκαιρη φάση που απλώς οδηγεί προς το αναπόφευκτο τέλος. Μόνον οι άγνωστοι του δίνουν ένα αίσθημα υγείας και ασφάλειας, αντιφατικό κι αυτό για την έκδηλη αντικοινωνικότητά του. Για να καταλήξει: «Πόνος και έρωτας, τελικά η ίδια η ζωή, δεν μπορούν να θεωρηθούν αρρώστιες επειδή πονάνε».
Αυτός ο μισάνθρωπος, φιλάργυρος και νευρωτικός άντρας, τόσο αντιήρωας για την εποχή του, θα αποτελέσει προδρομικό χαρακτήρα των μυθιστορημάτων του 20ού αιώνα. Και παρά τα εμφανή ψέματα και τις δικαιολογίες για τις ανώφελες και επιπόλαιες πράξεις του, έχει έναν εναργή τρόπο να μας παρασύρει στην αφήγησή του, να γελάμε αλλά και να θυμώνουμε με τα παθήματά του. Δυστυχώς θα παρασύρει και άλλους μαζί του, και ειδικά τις γυναίκες που σφόδρα επιθυμεί και καυχιέται ότι τις κατέχει. Ταυτόχρονα η πρωτοπρόσωπη αφήγηση αποτελεί μοντέλο αναξιόπιστης αφήγησης, ένα οικείο πια μοντέλο αλλά αρκετά ασυνήθιστο στις απαρχές του μοντέρνου μυθιστορήματος. Μέσα από την υποτιθέμενη ροή της ακατάσχετης σκέψης του βγαίνουν στην επιφάνεια στοιχεία της προσωπικότητας και της εποχής. Η στιγμή που περιπλανιέται άσκοπα ενώ οι Γερμανοί έχουν φτάσει προ των πυλών της πόλης όπου κατέφυγε η οικογένειά του, θυμίζει μαύρη κωμωδία. Ξεσπά ο πόλεμος κι αυτός παγιδεύεται σε μια αμφισβητούμενη γεωγραφική ζώνη που ο πρώτος παγκόσμιος πόλεμος θα επανακαθορίσει. Ζητάει να μάθει νέα μα ούτε ο εισβολέας στρατιώτης δεν μπορεί να του απαντήσει. «Επομένως, ούτε αυτοί που πολεμούσαν ήξεραν αν υπήρχε πόλεμος ή όχι!.. Έπειτα ένιωθα βάρος στη συνείδησή μου. Στην τρομερή θύελλα που ξέσπασε μετά, όλοι οι άνθρωποι που είχα καθησυχάσει πιθανότατα χάθηκαν». Από τότε και μετά παύει να έχει φοβίες γιατί ο πόλεμος είναι μπροστά του και προσγειώνεται στην τραγική αλήθεια, μακριά από τις εμμονικές νευρώσεις του. Ο πόλεμος θα τον λυτρώσει.
Ο Ίταλο Σβέβο γεννήθηκε το 1861 στην πολυπολιτισμική Τεργέστη από γερμανοεβραίο πατέρα και ιταλοεβραία μητέρα ως Έττορε Σμιτς που ήταν το κανονικό του όνομα. Σπούδασε στη Γερμανία αλλά προτίμησε να ζήσει στην πατρίδα του που ανήκε τότε στην Αυστροουγγρική αυτοκρατορία. Εργάστηκε σε τράπεζες και στο εμπόριο και εξέδωσε με δικά του έξοδα δύο μυθιστορήματα, το «Μια ζωή» και «Το γέρασμα», που πέρασαν απαρατήρητα. Υιοθέτησε το λογοτεχνικό ψευδώνυμο Ίταλο Σβέβο που αντανακλούσε τις διπλές του ρίζες. Το 1907, προσέλαβε τον νεαρό Τζέιμς Τζόις, ως δάσκαλο αγγλικών, που βρισκόταν εκείνη την εποχή στην Τεργέστη. Ο δάσκαλος διάβασε τα δύο πρώτα μυθιστορήματα και τον ενθάρρυνε να συνεχίσει. Έτσι το 1923 ο Σβέβο εξέδωσε και πάλι ο ίδιος το μυθιστόρημα «Η συνείδηση του Ζήνωνα» που ξεκίνησε να συζητιέται από τον κύκλο των μοντερνιστών και η φήμη του εξαπλώθηκε στην Ευρώπη. Αυτό που εξ αρχής δεν άρεσε γενικότερα στη γραφή του, «ο λόγος ενός έμπορου» αλλά και τα ιδιωματικά ιταλικά του, σήμερα είναι το κερδισμένο πεδίο μιας γραφής άμεσης, ρέουσας που αποτυπώνει μια περίοδο συγκλονιστικών αλλαγών. Η απόδοση στα ελληνικά από την Έφη Καλλιφατίδη, η τελευταία της μετάφραση, είναι θαυμαστή.
Ο Σβέβο κατόρθωσε να πραγματοποιήσει το όνειρό του, να γίνει ένας αποδεκτός συγγραφέας, αλλά δεν πρόλαβε να χαρεί την πορεία του γιατί, όπως ο Βίνφριντ Γκέοργκ Ζέμπαλντ δεκαετίες μετά, σκοτώθηκε σε αυτοκινητιστικό δυστύχημα το 1928. Τουλάχιστον όμως η συνείδηση του συγγραφέα Σβέβο θα αναχωρούσε στον ανύπαρκτο παράδεισο δικαιωμένη αφήνοντας πίσω ένα αριστούργημα της ιταλικής και της παγκόσμιας λογοτεχνίας.