Ανδρέας Μαράτος (επιστημονική επιμέλεια) «1821-2021: Μνήμες τεχνών - Θραύσματα ιστορίας», εκδόσεις Νήσος, Ινστιτούτο Νίκος Πουλαντζάς, 2021
«Είναι παιδιά πολλών ανθρώπων τα λόγια μας»
Γ. Σεφέρης
Με αφορμή τη συμπλήρωση 200 ετών από την έναρξη της ελληνικής επανάστασης το Ινστιτούτο Νίκος Πουλαντζάς εξέδωσε τον συλλογικό τόμο με τίτλο «1821-2021: Μνήμες τεχνών - Θραύσματα ιστορίας». Την επιστημονική επιμέλεια και την εισαγωγή του τόμου έκανε ο Ανδρέας Μαράτος. Είχα τη χαρά μαζί με τον επιμελητή του τόμου και μερικούς ακόμη ορεξάτους συνομιλητές να παρουσιάσουμε το βιβλίο στην Αθήνα τον χειμώνα που μας πέρασε. Σήμερα, με την ίδια χαρά, δέχτηκα την πρόσκληση της Εποχής να γράψω τη γνώμη μου δημόσια.
Ο Ανδρέας Μαράτος είναι φυσικός, ζωγράφος, συγγραφέας και υποψήφιος διδάκτορας στην Φιλοσοφία. Κατανοεί τις διαφορετικές πτυχές των εννοιών, τις αντιπαραβάλλει στον ορθό αλλά και στον λοξό λόγο, εργάζεται με υπομονή και όταν έρθει η ώρα, συνθέτει αρμονικά σε έκταση και σε βάθος. Ο τόμος που επιμελήθηκε είναι έργο με πολύ υψηλό βαθμό δυσκολίας. Είναι έργο πρωτότυπο, πρότυπο κριτικής σκέψης και φαντασίας. Στην εισαγωγή που έγραψε και μας καλωσορίζει, θαύμασα τον ευγενικό του τρόπο σε συνδυασμό όμως με την καθαρή ιστορική του ματιά και την ακρίβεια του επιστημονικού του λόγου.
Η ιδέα για τη συγγραφή του συλλογικού τόμου είναι η εξής: Ανατρέχοντας τα διακόσια χρόνια, το Ινστιτούτο Νίκος Πουλαντζάς, ο επιμελητής, οι συγγραφείς και οι συντελεστές, εστίασαν σε συγκεκριμένες στιγμές και σε ανθρώπους του ελληνικού πολιτισμού της περιόδου. Μελέτησαν σχολαστικά, θραύσματα και θαύματα, και μας παρουσιάζουν τα ευρήματα τους. Ο αναγνώστης και ο χρόνος θα συμπληρώσουν την προσπάθεια.
Από τον συλλογικό τόμο, απουσιάζει το κυριαρχικό στιλ της αυθεντίας. Απουσιάζει επίσης η εξ ορισμού αλήθεια καθώς και το τόσο κουραστικό δασκαλίστικο ύφος. Δεν βρήκα στις σελίδες του βιβλίου απαξιωτικά βλέμματα ούτε μισάνθρωπες κορώνες. Και πολύ το χάρηκα!
Το βιβλίο ξεκινάει με το εισαγωγικό κείμενο του επιμελητή και ακολουθούν τα σαράντα επτά κείμενα των πενήντα συγγραφέων. Η αφηγηματική του γραμμή παρακολουθεί χρονολογικά τα διακόσια χρόνια από την ελληνική επανάσταση μέχρι και σήμερα. Είναι χωρισμένο σε οκτώ ενότητες-κεφάλαια που φέρουν ξεχωριστούς τίτλους: Κάνοντας μια αρχή: στιγμιότυπα και γενεαλογίες (επτά κείμενα). Κάτω από τη βαριά σκιά της Μεγάλης Ιδέας (επτά κείμενα). Το καταφύγιο μιας πολυσήμαντης ελληνικότητας Ι (έξι κείμενα). Η νικηφόρα επανάσταση που χάθηκε (τέσσερα κείμενα). Το καταφύγιο μιας πολυσήμαντης ελληνικότητας ΙΙ (έξι κείμενα). Ρωγμές σε μαύρο τοίχο (επτά κείμενα). Το μετέωρο βήμα της μεταπολίτευσης (πέντε κείμενα). Πώς θα διαβάσουν άραγε στο μέλλον το Αρχείο του δικού μας καιρού; (πέντε κείμενα). Σημειώνω τη διπλή αναφορά στους τίτλους των κεφαλαίων στο ζήτημα της ελληνικότητας.
Τα σαράντα επτά κείμενα είναι στη συντριπτική τους πλειοψηφία γραμμένα για τον συλλογικό τόμο. Διαφέρουν μεταξύ τους τόσο ως προς τα ερευνητικά εργαλεία που χρησιμοποιεί ο εκάστοτε συγγραφέας, όσο και ως προς το είδος της ανάλυσης που προτείνουν. Η θεματική των άρθρων καλύπτει πολύ μεγάλο μέρος από το φάσμα της πολιτισμικής παραγωγής στον τόπο μας. Στιγμές, ονόματα και έργα από την ποίηση, τη λογοτεχνία, τη μουσική, το τραγούδι, το θέατρο, τον κινηματογράφο, τον χορό, τα εικαστικά, τη φωτογραφία, τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό, τη λαϊκή αφήγηση και το διαδίκτυο παρελαύνουν από τις σελίδες του βιβλίου. Αστειευόμενος, θα σας πρότεινα να διαβάσετε το βιβλίο και σαν αστυνομικό μυθιστόρημα. Εξαιτίας της ποικιλίας των θεμάτων του, αναδύονται σενάρια και πλοκές για πολύ δυνατούς λύτες.
Οι πενήντα συγγραφείς του βιβλίου στο σύνολο τους, καλύπτουν εξήντα χρόνια ιστορίας της σύγχρονης ελληνικής σκέψης. Από αυτή την άποψη, το βιβλίο, παρουσιάζει την εξέλιξη των μεθόδων και της ανάλυσης από γενιά σε γενιά, από δασκάλους σε μαθητές αλλά και αντίστροφα. Μεταξύ άλλων, ο Α. Μπαλτάς γράφει για τους συγγραφείς Γ. Σκούρτη και Π. Κοροβέση. Ο Γ. Ψυχοπαίδης γράφει για τον πίνακα του Ν. Γύζη «Μετά την καταστροφή των Ψαρών». Ο Ν. Παναγιωτόπουλος γράφει για την ελληνική φωτογραφία και τη χρήση της στην κατασκευή της μυθικής κλασικής Ελλάδας. Ο Κ. Κρεμμύδας γράφει για την Επιθεώρηση Τέχνης και τον ποιητή Μ. Φουρτούνη. Ο Ν. Κυπουργός και η Ε. Κουνάδη παρουσιάζουν το μουσικό οδοιπορικό τους στην Β. Ελλάδα. Ο Π. Μπουκάλας γράφει για τα δημοτικά τραγούδια ως φορείς και παραγωγούς ιστορίας. Η Μ. Χαρτουλάρη γράφει για τις αναπαραστάσεις της ετερότητας στην ελληνική πεζογραφία του 2008-2015. Ο Γ. Κονταράτος και ο Α. Ιωαννίδης γράφουν για την Α.Σ.Κ.Τ. της Αθήνας κατά τη διάρκεια της επταετίας. Ο Κ. Χριστόπουλος γράφει για τις απαρχές της νεοελληνικής τέχνης. Ο Δ. Βανέλλης γράφει για τις πολλαπλές πρωτοπορίες του Ν. Βέλμου. Ο Χ. Συμβουλίδης γράφει για το καλλιτεχνικό δίδυμο Θ. Χονδρός - Α. Κατσιάνη. Η Α. Παπαέτη γράφει για τα ηχοτοπία του τρόμου στη Μακρόνησο και τη δικτατορία. Η Μ. Τερζοπούλου γράφει για τα σαράντα παλικάρια που πατήσαν ηρωικά το youtube.
Η Τζίνα Πολίτη γράφει («Πένθος και μελαγχολία: Ο Φιλόπατρις του Κάλβου»):
Ο πλους του νοσταλγού από το κενό στην πηγή ακολουθεί ένα προδιαγεγραμμένο οδοιπορικό, το οποίο προϋποθέτει μια προηγούμενη από τη μητρική συνάντηση: την υπο-κειμενική πηγή αυτής της ίδιας της ωδής. Γιατί ο ποιητής-γιος φέρει ήδη ένα όνομα: είναι ο Φιλόπατρις, και είναι αυτό το ίδιο όνομα που του επιτρέπει να φανταστεί με λεκτικές ισοδυναμίες τη γενέτειρα. Οι λεκτικές αυτές ισοδυναμίες, αν και βασίζονται στην επανάληψη, πρέπει να καταστήσουν έκδηλη τη διαφορά της από την υπο-κειμενική γενεαλογία τους. Γιατί αν η μητρική γενεαλογία ονειρεύεται τον κύκλο και το ταυτό, η πατρική θεμελιώνεται στη γραμματικότητα και τη διαφορά. Το αφήγημα του Νόστου και της ελεγείας ίσως μπορεί να ιδωθεί ως αλληγορία της αλγεινής εισόδου στη συμβολική τάξη. Ως «σημείο, εικόνα ή λέξη», είναι πάντοτε από τα εδάφη του αλλότριου που η χαμένη γενέτειρα καθίσταται παρούσα-απουσία. Εκείνο που επιστρέφει σε αυτήν δεν είναι ποτέ ο γιος. Είναι μόνο το τραγούδι του.
Η ιδέα για τη συγγραφή του βιβλίου, η δομή του, το περιεχόμενό του, τα θέματα που αναλύονται και οι συγγραφείς, αν δεν κάνω λάθος, συνιστούν καινοτομία για την ελληνική ιστορία του γραπτού λόγου και των εκδόσεων. Μοναδικό στο είδος του, συλλογικό και πολυσυλλεκτικό, πρόκληση για τους επόμενους. Βιβλίο αναφοράς. Η αξία του βιβλίου είναι η δύναμη της καθαρής θέσης του καθενός από τους συγγραφείς του. Γράφουν την ιστορία από τη μεριά του ανθρώπου. Τα σύκα σύκα και η σκάφη σκάφη, φίλοι μου.