Irene Vallejo «Πάπυρος: Η περιπέτεια του βιβλίου από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα», μετάφραση: Κλεοπάτρα Ελαιοτριβιάρη, εκδόσεις Μεταίχμιο, 2022
Η περιπέτεια της αφήγησης και το πάθος της εξιστόρησης, η μανία για την ανάγνωση και τη λογοτεχνία και βέβαια η λατρεία για τα βιβλία, αυτές τις «χάρτινες κιβωτούς της γνώσης», έχουν μακρά και πολυδαίδαλη ιστορία, με το βιβλίο να αποτελεί αναμφίβολα την προέκταση της μνήμης και της φαντασίας του ανθρώπου.
Σε κάθε περίπτωση, η χρονολογία-σταθμός για την εξάπλωση του βιβλίου είναι το 1455: Ο Iωάννης Γουτεμβέργιος εφευρίσκει την εκτύπωση με κινητά μεταλλικά στοιχεία και τυπώνει τη Βίβλο: Τίποτα δεν θα ήταν πια το ίδιο. Αρχίζει η άνθιση των βιβλίων και των βιβλιοθηκών, η γνώση παύει να είναι δυσπρόσιτη και αποκαλύπτει πλέον στους κάθε λογής αναγνώστες ένα-ένα τα μυστικά της.
Έκτοτε, οι βιβλιοθήκες θα γίνουν, στο συλλογικό υποσυνείδητο, χώροι μυθικοί μιας συσσωρευμένης –και ενίοτε απόκρυφης– γνώσης ενώ το βιβλίο θα αποκτήσει, με τη σειρά του, φανατικούς φίλους. Κάπως έτσι θα προέκυπτε –με την πάροδο του χρόνου– η βιβλιομανία.
Εδώ δεν πρόκειται για την απλή και συνήθη βιβλιοφιλία, αλλά για την περίπτωση μιας επίμονης ενασχόλησης με τα βιβλία και εν τέλει μιας εμμονής που κατατρέχει όποιον έχει κυριευτεί από αυτήν. Εάν κάποιος θεωρεί υπερβολικό τον όρο «βιβλιομανία» αρκεί μόνο η επισήμανση ότι το πάθος για την απόκτηση ενός βιβλίου, μιας σπάνιας έκδοσης, ο πόθος του συλλέκτη, έχει οδηγήσει ουκ ολίγες φορές σε ακραίες πρακτικές που περιλαμβάνουν την κλοπή και –σπανιότερα– τον φόνο!
Υπάρχει ένα εκπληκτικό κείμενο του Γκιστάβ Φλομπέρ με τίτλο «Bιβλιομανία» – ένα εξαιρετικό δείγμα νεανικής γραφής του σπουδαίου συγγραφέα με θέμα αυτήν την εξάρτηση. Το έργο βασίζεται στην πραγματική ιστορία του ισπανού μοναχού δον Bισέντε, φύλακα μοναστηριακής βιβλιοθήκης, ο οποίος διέπραξε οκτώ φόνους τη δεκαετία του 1830, οδηγημένος από την εμμονή του για τα βιβλία.
Μάλιστα, ο Φλομπέρ περιγράφει –ιδιαίτερα παραστατικά– τη σχέση του μοναχού με τα βιβλία, την αγάπη του για τη μυρωδιά τους, την ιερή σκόνη, το σχήμα, τον τίτλο, την αινιγματική τους υπόσταση. Όταν ο δον Bισέντε –λίγο πριν καταδικαστεί σε θάνατο– ρωτήθηκε στο δικαστήριο εάν μετάνιωσε για τις δολοφονίες που είχε διαπράξει, απάντησε: «Όλοι οι άνθρωποι πεθαίνουν κάποτε, αλλά τα καλά βιβλία πρέπει να διατηρηθούν».
Η παρούσα μελέτη με τίτλο «Πάπυρος: Η περιπέτεια του βιβλίου από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα» της Irene Vallejo είναι ένα συναρπαστικό ταξίδι στην ιστορία αυτού του θαυμαστού αντικειμένου που επινοήθηκε ώστε να διασχίζουν οι λέξεις τον χώρο και τον χρόνο. Πρόκειται για την ιστορία της κατασκευής κάθε είδους βιβλίου σε σχεδόν τριάντα αιώνες: βιβλία φτιαγμένα από καπνό, από πέτρα, από λάσπη, από καλάμια, από μετάξι, από δέρμα, από δέντρα, και, πιο πρόσφατα, από πλαστικό και φως.
Παράλληλα, είναι ένα ιδιότυπο ταξιδιωτικό βιβλίο. Μια πορεία με ενδιάμεσες στάσεις στα πεδία της μάχης του Αλέξανδρου και στη Βίλα των Παπύρων, στα ανάκτορα της Κλεοπάτρας στα πρώτα γνωστά βιβλιοπωλεία και στα εργαστήρια χειρόγραφης αντιγραφής.
Αλλά, πάνω απ’ όλα, πρόκειται για μια εκπληκτική –από κάθε άποψη– συλλογική περιπέτεια με πρωταγωνιστές χιλιάδες πρόσωπα τα οποία, στο βάθος των αιώνων, συνέβαλαν στη δημιουργία και στην προστασία των βιβλίων: αφηγήτριες, γραφείς, εικονογράφοι, μεταφράστριες, πλανόδιοι πωλητές, δασκάλες, λόγιοι, κατάσκοποι, εξεγερμένοι, μοναχές, σκλάβοι, τυχοδιώκτριες. Οι κοινοί άνθρωποι των οποίων τα ονόματα συχνά δεν καταγράφει η Ιστορία, αυτοί είναι οι πρωταγωνιστές αυτού του «χορταστικού» βιβλίου – ένα βιβλίο για τα βιβλία...