Νικόλας Πρεβελάκης, Νικολέττα Τσιτσανούδη-Μαλλίδη «Φοβογλώσσα», εκδόσεις Καστανιώτη, 2022
Με τον όρο «φοβογλώσσα» διαθέτουμε έναν ευρετικό νεολογισμό. Δεδομένου ότι η γλώσσα παράγει ήθος, μπορούμε, πλέον, να εκτιμήσουμε τα ήθη που παράγουν οι φοβογλώσσες, που εκπέμπονται ιδίως από κανάλια του ανταγωνιστικού μιντιακού πλαισίου και τις συνέπειές τους. Το δίγλωσσο τομίδιο: «Φοβογλώσσα / Phoβoglossa», σύνθεση δύο δοκιμίων, του πολιτειολόγου Νίκου Πρεβελάκη και της γλωσσολόγου Νικολέττας Τσιτσανούδη-Μαλλίδη, επικεντρώνεται στη σχέση γλώσσας και πρόκλησης αισθημάτων φόβου. Εξετάζει ιδιάζουσες τάσεις στη χρήση της επίσημης γλώσσας, με έμφαση στην έξαρση της διάχυσης φόβων στη δημόσια επικοινωνία. Ο όρος φοβογλώσσα αποτυπώνει και κατοπτεύει καίρια τη σχέση αίτιου και αιτιατού, αναδεικνύοντας φόβους που προκαλούνται στο κοινό, μέσω συγκεκριμένων εφαρμογών στον δημόσιο λόγο. Οι συγγραφείς ψηλαφούν διεπιστημονικά το φαινόμενο, ταυτοποιώντας κατηγορίες «γλωσσικών ενεργειών» που το υλοποιούν, εκλύοντας φόβους. Εξηγούν «τη μικροφυσική» αλλά και τη δυναμική εντατικοποίησή του, μέσω μιμητικών τάσεων, που σωρευτικά απολήγουν σε έμφοβα υποκείμενα.
Ο νεολογισμός στρέφει, έτσι, την προσοχή μας σε εκφραστικές μεταλλάξεις. Κατ’ αναλογία με τον όρο: «νεογλώσσα» του J.P. Fitoussi, μυούμαστε, στις στοχευμένες επιστρατεύσεις εκφοβιστικών επιθέσεων, γλωσσικά. Πολλοί συμπολίτες νιώθουν φόβο ή άγχος, αγνοώντας όμως γιατί συμβαίνει τούτο. Ελλείψει συνταρακτικών γεγονότων, ευθύνονται, ακριβώς, τα στρεσογόνα γλωσσικά στερεότυπα που εξαπολύονται στη δημόσια σφαίρα. Τέτοιες σκόπιμες γλωσσικές καταχρήσεις οφείλονται στον ακατάσχετο μιντιακό ανταγωνισμό. Η προσφυγή σε τρανταχτά κλισέ τύπου: «συγκλονίστηκε το πανελλήνιο» ή «σοκ και δέος» για τρέχοντα συμβάντα που σπανίως αντιστοιχούν με τα περιγραφόμενα, καταλήγει να παγιώνει μια σταθερή μέθοδο διαφθοράς της γλώσσας. Διότι, όποτε βαρύγδουπες λέξεις χρησιμοποιούνται για να περιγράψουν φαινόμενα αναντίστοιχης έντασης, τότε, οι όροι αυτοί «ξοδεύονται» επιβλαβώς. Αντίστροφα, όποτε εκτυλίσσονται πραγματικά συντριπτικά γεγονότα, τότε, οι ίδιες έννοιες αδυνατούν πια να αποδώσουν τη δεινότητα των καταστάσεων, επειδή έχουν, στο μεταξύ, ευτελιστεί, φθαρεί. Τυπικά, οι κινδυνολογίες στηρίζονται σε συστηματικές «μεθόδους πλαισίωσης» όπως: επίμονες επαναλήψεις, στόμφος στην εκφορά, «νοηματικοί» επιτονισμοί εμφάσεων. Ανακυκλούμενα διαρκώς, παρόμοια σχήματα διαστρέφουν την πραγματικότητα, κάποτε σε νοσηρό βαθμό. Ταυτόχρονα, το ζωτικότερο επικοινωνιακό εργαλείο, η γλώσσα, χάνει ευρωστία και αιχμή. Η Ν. Τσιτσανούδη-Μαλλίδη εξηγεί πώς η καταχρηστική εκφορά λέξεων εκκενώνει το νόημά τους. Οι λέξεις βαθμιαία ατονούν και αχρηστεύονται, ενώ εμείς φτωχαίνουμε εκφραστικά, μα κυρίως αντιληπτικά. Σε συνδυασμό και με τα διάχυτα αντικρουόμενα μηνύματα, προκαλείται πνευματική σύγχυση και παράλυση ικανότητας αντιμετώπισης κρίσεων. Το βιβλίο στρέφει την κυνηγημένη προσοχή μας σε σοβαρές μα αδιόρατες διεργασίες και προβλήματα που ταλανίζουν τις σύγχρονες κοινωνίες. Ο Ν. Πρεβελάκης υπογραμμίζει πως, γενικώς, τα μηνύματα φόβου προσελκύουν την ανθρώπινη προσοχή επειδή εκλύουν ντοπαμίνες. Αντιδιαστέλλει, ωστόσο, τους υγιείς φόβους, οι οποίοι επιτελούν ζωτικές λειτουργίες, από τα προκλητά, επικοινωνιακά κρούσματα φοβογλώσσας. Μας καλεί, έτσι, σε κριτική επαγρύπνηση απέναντι σε «πολεμικές» χρήσεις του φόβου, εξηγώντας γιατί πρέπει να αποφεύγουμε ταυτόχρονα «τον a priori στιγματισμό του φόβου ως αντιπαραγωγικού συναισθήματος».
Στρατηγικές εκφοβισμών επιχειρούνται διαχρονικά με στόχο την καθυπόταξη των λαών. Ο ίδιος ο όρος: «εκφοβισμός» δηλώνει «πρόγραμμα πρόκλησης φόβων», όπως το διαβόητο στρατηγικό πρόγραμμα του Μακάρθυ, στις ΗΠΑ τη δεκαετία 1950. Αναμφισβήτητα, η φοβογλώσσα συνιστά «όπλο», αφού στοχεύει στην έμφοβη καθήλωση, προκαλώντας φόβους, συχνά μάλιστα παράλογους. Κρίσιμο είναι το ερώτημα: ποιοι ασκούν, σήμερα, σε εκφοβισμούς, φανατισμούς, πολώσεις με καταιγισμούς φοβογλώσσας; Τι συμφέροντα υπηρετούν; Γιατί μας πλασάρουν επικίνδυνα μηνύματα-φόβητρα; Κοντολογίς, για τους δέκτες-θύματα προπαγανδιστικών εκφοβισμών, είναι απαραίτητη η ταυτοποίηση εκείνων οι οποίοι εξαπολύουν φοβογλώσσες.
Συνεπώς, ο νεολογισμός: «Φοβογλώσσα» γίνεται όπλο συνειδητοποίησης στη δική μας φαρέτρα, αφού συμβάλλει στην κατανόηση και στην αντιμετώπιση των εκφοβισμών. Ο συναγερμός που εγείρει ο όρος μας αφορά ατομικά και συλλογικά διότι έμμεσα ή άμεσα δεχόμαστε και αναδιανέμουμε μηνύματα βίας, έστω και όταν φαινομενικά τα «προσπερνάμε». Κατά παράδοξο τρόπο, συμμετέχουμε «αμέτοχα» στην αναπαραγωγή μηνυμάτων βίας στα ΜΚΔ και στη διόγκωση του διαβρωτικού φαινομένου. Με το ευφάνταστο concept του, το δοκιμιακό αυτό έργο μας «προσκαλεί» σε πολιτική εγρήγορση, αλλά και σε αντίστοιχο προγραμματικό διάλογο. Η σύνθεση των ενατενίσεων των συγγραφέων παρέχει γνωστική συνδρομή ώστε να συνειδητοποιήσουμε κρίσιμους επικοινωνιακούς ρόλους και δράσεις.