Ο εκφοβισμός είναι «καθεστώς» στην καθημερινότητά μας. Στο σχολείο, στην οικογένεια, στον δρόμο, στην επαγγελματική και στην ιδιωτική ζωή. Την ίδια στιγμή, όταν φτάνουν στη δημοσιότητα άγριες ή βίαιες ιστορίες, ιδιαίτερα με πρωταγωνιστές παιδιά και νέους, πέφτουμε από τα σύννεφα. Ταραζόμαστε. Όλοι και όλες μας. Και μετά αρχίζουν οι διάφορες γενικόλογες αναλύσεις που ρίχνουν εναλλάξ την ευθύνη είτε στις «διαλυμένες» οικογένειες, είτε στους αδιάφορους εκπαιδευτικούς. Η δε λύση που προτείνεται, συνήθως απευθύνεται σχεδόν αποκλειστικά στο θύμα της βίας, παροτρύνοντάς το να αναλάβει εκείνο την ευθύνη για αυτό που συμβαίνει. Του λέμε: «Μίλα!». Χωρίς να προσδιορίζεται σε ποιον. Δίχως να υπάρχει θεσμικό υποστηρικτικό πλαίσιο, άμεση ειδική μετατραυματική φροντίδα ή/και μια διαδικασία αναφοράς, όπου θα διασφαλίζεται η αξιοπρέπεια και η προστασία του. Με τις υποστελεχωμένες ψυχοκοινωνικές δομές και υπηρεσίες να υπολειτουργούν και τη γραφειοκρατία και την καταγγελτική λογική να κυριαρχεί στις προτεινόμενες παρεμβάσεις. Και αφού καταδικάσουμε τη βία και πούμε «Όχι στο bullying», τότε ησυχάζουμε. Και μετά είμαστε εντάξει. Πέρασε. Το ξεχνάμε. Μέχρι το επόμενο περιστατικό…
Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, βία είναι η εμπρόθετη χρήση φυσικής δύναμης ή εξουσίας, επαπειλούμενη ή πραγματική, εναντίον ενός προσώπου, του ίδιου του εαυτού ή μιας ομάδας ανθρώπων, η οποία έχει ως αποτέλεσμα την επέλευση, ή την αυξημένη πιθανότητα επέλευσης, τραυματισμού, θανάτου, ψυχολογικής βλάβης, στρεβλής ανάπτυξης ή αποστέρησης (WHO, 1997). Υπάρχουν διαφορετικές όψεις της βίας: υπάρχει η έκδηλη, η φανερή, αυτή που προσφέρεται για θέαση (συμπεριφορική βία, βαρβαρότητα, χτυπήματα), ενώ υπάρχουν και εκδηλώσεις λιγότερο εμφανείς, όπως η λεκτική βία. Ακόμα υπάρχει η ενδόμυχη βία, η ύπουλη βία της αποξένωσης και της ταπείνωσης. Και υπάρχει τέλος και η παθητική βία, αυτή που εμπεριέχει την αδιαφορία, την άρνηση ενασχόλησης, την παράβλεψη, στο να επιλέγουμε να αγνοούμε οτιδήποτε απειλεί την ηρεμία μας, την κοινωνική ή/και προσωπική μας άνεση (Selosse, 1998).
Η αυτοκτονία είναι και αυτή μια μορφή βίας, βίας απέναντι στον ίδιο τον εαυτό «που έρχεται ως απάντηση σε μια βία που είχαμε υποστεί και από την οποία αφεθήκαμε να νικηθούμε». Η Φ. Ντολτό αναφέρει χαρακτηριστικά ότι: «μια μεγάλη επιθυμία θανάτου είναι επίσης μια μεγάλη επιθυμία να ζήσουμε μια ζωή διαφορετική από την ζωή μας. Νομίζουμε ότι θα θέλαμε να πεθάνουμε, ενώ αυτό που θα θέλαμε, θα ήταν να γεννηθούμε –ή να ζήσουμε– διαφορετικά». Η βία στο σχολείο αντανακλά τη βία που υπάρχει στην κοινωνία. Ο σχολικός εκφοβισμός ή bullying ανήκει στο ευρύτερο φάσμα της σχολικής βίας. Ο όρος περιγράφει την επιθετική συμπεριφορά μεταξύ μαθητών, η οποία χαρακτηρίζεται από κακόβουλη πρόθεση πρόκλησης βλάβης, επαναληψιμότητα και ανισορροπία δύναμης ανάμεσα στα εμπλεκόμενα πρόσωπα (Olweus, 1999).
Η αλήθεια είναι ότι η επιθετικότητα αποτελεί εγγενές στοιχείο των ανθρώπων και των συστημάτων μέσα στα οποία εντάσσονται και αλληλεπιδρούν. Δεν υπάρχει ουδέτερη ζώνη. Είτε κάποιος ασκεί βία, είτε όχι. Η απάντηση στη βία δεν έχει να κάνει με την καταστολή, αλλά με την ανάδυση μιας νέας συλλογικής θέσης που αποδομεί το φαντασιακό του παντοδύναμου κακού και προτάσσει μια άλλη οπτική της δύναμης (Σιδέρης, Ν. 2016). Πλέον, ο δυνατός δεν είναι εκείνος που κυριαρχεί, αλλά αυτός που αντιδρά, που αντιστέκεται, που υπερασπίζεται, που μιλάει για εκείνον που δεν μπορεί. Απέναντι στον εκφοβισμό και τη βία προτάσσεται η φροντίδα. Η φροντίδα των παιδιών, των γονιών τους, των εκπαιδευτικών, του σχολείου, της γειτονιάς, της πόλης. Ας απαντήσουμε στη βία με Β.Ι.Α. (Βοηθητικές Ιστορίες Αλληλεγγύης και Αλληλεξάρτησης). Το θέμα είναι η στίξη και το που επιλέγουμε να εστιάσουμε και τι να καλλιεργήσουμε. Αναλαμβάνοντας τις ευθύνες μας. Όλοι και όλες μας.
Σημειώσεις:
1. Chatzidakis, A. Hakim, J., Littler, J., Rottenberg, & C. Segal, L. – The care collective (2020). Το μανιφέστο της φροντίδας: η πολιτική της αλληλεξάρτησης. Αθήνα: Ροπή
2. Courtecuisse, V., Fortin, J., Μπεζέ, Λ., Pain, J. & Selosse, J. (1998). Βία στο σχολείο… βία του σχολείου… Λ. Μπεζέ (επιμ.), Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
3. Ντολτό, Φ., Ντολτό-Τολίτσς, Κ.& Περσεμινιέ, Κ. (1999). Έφηβοι: προβλήματα και ανησυχίες. Αθήνα:Πατάκη
4. Olweus, D. (2009). Εκφοβισμός και βία στο σχολείο: τι γνωρίζουμε και τι μπορούμε να κάνουμε. Αθήνα: ΕΨΥΠΕ
5. Σιδέρης, Ν., Γιαννακοπούλου, Δ. & Χαραμής, Π. (2016). Bullying, κι όμως νικιέται! Μια νέα στρατηγική για γονείς, παιδαγωγούς, παιδιά και όλους τους άλλους. Αθήνα: Εκδόσεις Μεταίχμιο Σιδέρης, Ν. (2016).
Τσίτσικα, Α. & Τζαβέλα, Ε. (2015). Το πείραγμα που πειράζει! Πώς αντιμετωπίζεται ο σχολικός εκφοβισμός. Αθήνα: Εκδόσεις Πεδίο.