Οι τιμές στα στρατιωτικά έξοδα για το 2014Του Βασίλη ΡόγγαΟ Brzezinski έγραφε το 1997 στο βιβλίο του The Grand Chessboard: American Primacy and Its Geostrategic Imperatives: «Οι τρεις μεγάλες επιταγές της γεωπολιτικής στρατηγικής είναι: να αποτραπούν οι αθέμιτες συμπράξεις και να διατηρηθεί η εξάρτηση ασφάλειας μεταξύ των υποτελών, να κρατηθούν οι παραπόταμοι εύκαμπτοι και να αποτρέπεις την ένωση των βαρβάρων».
Ζούμε αλήθεια στον Αμερικάνικο Αιώνα, όπως σχεδίαζε ο Λευκός Οίκος στις αρχές της τρίτης χιλιετίας1; Μπορούμε να περιγράψουμε γεωπολιτικά τον κόσμο με εργαλείο την ανάλυση του Ιμπεριαλισμού από τον Λένιν ή τις διάφορες εκδοχές της σοβιετικής γραμματείας;
Με πραγματικά δυναμικό τρόπο οι μαρξιστικές ή μαρξογενείς αναλύσεις άσκησαν έλεγχο στις προοπτικές του ιμπεριαλισμού, ιδιαίτερα στα τέλη του 20ου αιώνα και στις αρχές του 21ου. Η ενθουσιώδης υποδοχή της έκδοσης της «Αυτοκρατορίας» το 2000 ως μιας ευφυούς μεταμαρξιστικής ανάλυσης του ιμπεριαλισμού και η συζήτηση που πυροδότησε τροφοδοτήθηκε από το θεμελιώδες έργο του David Harvey για το νέο ιμπεριαλισμό
2 και τις κριτικές του, το αφιέρωμα για δυο χρονιές (2004 και 2005)του Socialist Register και πολλές άλλες προσπάθειες
3.
Η δυναμική της ανάλυσης εκκινήθηκε με την όλη συζήτηση και τη διαδικασία της παγκοσμιοποίησης στα τέλη του 20ου αιώνα, πύκνωσε με αφορμή τις στρατιωτικές εισβολές σε Αφγανιστάν και Ιράκ το 2001 και το 2003 αντίστοιχα και έπειτα πέρασε στο παρασκήνιο, μιας και τα ζητήματα που αφορούσαν την οικονομική κρίση κυριάρχησαν στη δημόσια σφαίρα.
Πώς λειτουργεί ο καπιταλισμόςΚατά τη διάρκεια της δεκαπενταετίας εκτυλίχτηκε μια συναφής γεωπολιτική στρατηγική με τη στρατηγική του κεφαλαίου σε παγκόσμιο επίπεδο: από την πλήρη(;) ηγεμονία των ΗΠΑ στην αμφισβήτηση της κυριαρχίας της και την υπό διαμόρφωση περιφερειοποίηση ισοδύναμων(;) και αρκετών πόλων. Η αμερικάνικη αδυναμία για στρατιωτικές επεμβάσεις σε όλα τα χωρικά πεδία ενδιαφέροντος, η κινέζικη στρατιωτική κούρσα τα τελευταία πολλά χρόνια, η ρωσική διεκδίκηση ζωτικού χώρου, η νοτιοαμερικάνικη προσπάθεια αλλαγής υποδείγματος, η αραβική εστία γεωπολιτικών ανακατατάξεων είναι όλες διαδικασίες που είδαμε να συμβαίνουν τα τελευταία δεκαπέντε χρόνια. Η χωρική αλλαγή της ισχύς, δηλαδή η αλλαγή της κλίμακας της κυριαρχίας καθώς και ο τρόπος που αυτό συνέβη, συμβαίνει και μέλλει να συμβεί, χρειάζεται να τεθούν υπό εξέταση με τον πιο επιτακτικό τρόπο.
Ο καπιταλισμός λειτουργεί όταν βρίσκεται σε ταυτόχρονη αέναη αναδιάταξη ισχύος (μιας και δεν μπορούν να παραμένουν σταθερά τα σημεία εισροών και εκροών του συστήματος, πάντα και πρώτα με προσπάθεια από την εργασία προς το κεφάλαιο), καθώς και σχετική ομαλότητα αυτής της αναδιάταξης έτσι ώστε να μην διαταραχθεί σε κρίσιμο βαθμό η αναπαραγωγή του. Παράλληλα, και στο επίπεδο της γεωπολιτικής, δεν μπορούμε να αναλύσουμε τη θεματική μόνο και μόνο έχοντας κατά νου τις διαδικασίες αναπαραγωγής του κεφαλαίου sensu strict, αλλά με μια σειρά άλλες εξαρτήσεις με ιστορική, θρησκευτική, γεωγραφική και πολιτική διάσταση. Κατά τον ίδιο τρόπο, δεν συμβαίνουν διαδικασίες γεωπολιτικής αναδιάρθρωσης μόνο στη υλικότητα της γεωγραφίας. Η υλικότητα του νέου ιμπεριαλισμού έχει να κάνει προφανώς με την κουλτούρα, τις εμπορικές συμφωνίες, τη δυναμική της χρηματοπιστωτικής οικονομίας και τις καθημερινές μεταφορές κεφαλαίου με αυτόν τον τρόπο καθώς και με πολλά άλλα.
Προς ένα διπολικό κόσμοΠαρόλα αυτά παραμένει γεγονός πως η αμερικάνικη στρατιωτική ισχύς είναι τεράστια (βλέπε Πίνακα), αλλά όχι τέτοια και τόση, ώστε να μπορεί χωρίς συμμαχίες να κυριαρχεί σε όλο τον πλανήτη. Χρειάζεται, ενδεχομένως, να δούμε υπό αυτό το πρίσμα και όλες τις νέες εμπορικές συμφωνίες που προσπαθούν να ολοκληρώσουν έως το 2020 οι ΗΠΑ. Οι TTP, TTIP, TISA είναι διαπραγματεύσιμες αυτή τη στιγμή και είναι άδηλο και το τι ακριβώς περιλαμβάνουν και πώς θα επηρεάσουν τις κοινωνίες. Φαίνεται πάντως πως τα γνωστά εργαλεία οικονομικής ισχύος των ΗΠΑ, δηλαδή ο Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου ή το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο δεν επαρκούν έτσι ώστε να αναπαραχθεί η κυριαρχία τους. Πρόκειται για διοικητικές και οργανωτικές διορθώσεις σε παλαιότερες συμφωνίες που επικύρωναν την κυριαρχία στην οποία αναφερόμαστε; Αναμφισβήτητα, αλλά δεν είναι μόνο αυτό. Η μη συμπερίληψη συγκεκριμένων χωρών όπως η Κίνα, η Ινδία, η Βραζιλία, η Ινδία η Νότια Αφρική μπορεί να μας κάνει να υποψιαστούμε πως το σχέδιο αυτό δεν πρόκειται για εμπορικές συμφωνίες με αμοιβαίο όφελος όπως π.χ. διατείνεται η Ευρωπαϊκή Επιτροπή για την ΤΤΙP4. Τα σημεία εξαιρετικού ενδιαφέροντος των υπό ψήφιση συμφωνιών συμπεριλαμβάνουν προφανώς στην αφήγηση την ελεύθερη διακίνηση αγαθών και υπηρεσιών, την ευκολότερη και ποιοτικότερη διάδοση των καινοτομιών, την δημιουργία θέσεων εργασίας μιας και η πίτα θα μεγαλώσει.
Φαίνεται πως προοδευτικά μετακινούμαστε προς ένα διπολικό κόσμο με πόλους εντός των δυο κύριων συμμαχιών και όχι προς έναν πολυπολικό κόσμο, όπως ίσως διαφαίνονταν στις αρχές του 21ου αιώνα. Αν στο ένα μπλοκ δυνάμεων η ηγεμονία των ΗΠΑ είναι σεβαστή, στο άλλο μπλοκ η ηγεμονία της Κίνας είναι εξίσου μη αμφισβητήσιμη. Και οι δυο κύριες δυνάμεις χρειάζονται δυναμικές και εξελισσόμενες στην ωρίμανση τους συμμαχίες, χωρίς να μπορούν να ελέγξουν όλα τα πεδία ή τις συγκρούσεις(π.χ. Μέση Ανατολή). Ο δεύτερος πόλος εκκινεί τώρα τις προσπάθειες για ολοκληρώσεις οικονομικού και νομισματικού τύπου [η δημιουργία αντίπαλης από το ΔΝΤ τράπεζας των BRICS], ενώ παράλληλα η αλληλοεξάρτηση των δυο είναι βαθιά και εντελώς κρίσιμη για μια σχετική ισορροπία [Η Κίνα αγοράζει το χρέος των ΗΠΑ, έτσι ώστε να μπορέσει να στηριχθεί η κατανάλωση κινέζικων προϊόντων από το αμερικάνικο κοινό].
Ο νέος ιμπεριαλισμός έχει εκφάνσεις που χρειάζεται να μελετήσουμε. Ένα παράδειγμα: δεν έχουμε δει στα σοβαρά την υπόθεση του γεωγραφικού αναπροσανατολισμού των αμερικανικών ενόπλων δυνάμεων από τον Ατλαντικό στον Ειρηνικό [The Pivot to Asia]. Αυτή η ανακατανομή αλλάζει την ισορροπία στρατιωτικής δύναμης στην Ανατολική Ασία, ενώ προοικονομεί το μέγιστο ενδιαφέρον των ΗΠΑ για την περιοχή.
Για μια ηγεμονική συμμαχίαΑν τα παραπάνω ισχύουν έστω και στο ελάχιστο, μπορούμε να διακρίνουμε τις τάσεις του καπιταλισμού για περαιτέρω εμπορικές, στρατιωτικές κλπ ολοκληρώσεις. Δεν χρειάζεται να αντιγράψουμε το μοντέλο, χρειάζεται όμως σίγουρα να μπορέσουμε να στοχαστούμε πάνω σε αυτό: αν τα τελευταία 200 χρόνια της ηγεμονίας του καπιταλισμού ως τρόπου παραγωγής, διανομής και κατανάλωσης οι προσπάθειες πάντα τείνουν στην περισσότερη ενοποίηση και κυριαρχία, τότε εμείς δε θα πρέπει να παλέψουμε εναντίον αυτού του αντιπάλου, περίπου με τον τρόπο που μας υποδεικνύει; Εύκολα, πολλές φορές και στο παρελθόν, έχουμε πέσει ως ανταγωνιστικό κίνημα στην παγίδα της τοπικοποίησης ή των ταυτοτήτων, της ετερότητας. Η διαρκής προσπάθεια για όσο το δυνατόν μεγαλύτερη, πιο παγκόσμια και διαρκή ενότητα των υποτελών είναι έργο που η δική μας γενιά χρειάζεται οπωσδήποτε να επωμιστεί. Είναι δικό μας ζήτημα αν θα νομιμοποιήσουμε την κυριαρχία τους. Και ταυτόχρονα χρειάζεται να αρχίσουμε να συλλογιζόμαστε τι θα βάλουμε στη θέση της δεδομένης κυριαρχίας, με ποια ηγεμονική συμμαχία μπορούμε να το κάνουμε (δηλαδή με ποιες πολιτικές δυνάμεις) και αν είναι δυνατόν να μπορούμε να αντικαταστήσουμε τις υπάρχουσες δομές με άλλες, δημοκρατικές, συμμετοχικές, ειρηνικές και τελικά σοσιαλιστικού και κομμουνιστικού προσανατολισμού.
Σημειώσεις
1. Βλέπε ‘Rebuilding America’s Defenses: Strategy, Forces and Resources For a New Century’, A Report of the Project for the New American Century [http://www.newamericancentury.org/publicationsreports.html] και The National Security Strategy of the United States of America, Falls Village, Connecticut: Winterhouse, 2002.
2. David Harvey(2006), Ο Νέος Ιμπεριαλισμός, Αθήνα: Καστανιώτης
3. Μια πολύ σημαντική πρωτοβουλία ήταν το The American Empire Project, μια σειρά βιβλίων που άρχισε να εκδίδεται από το 2004 και μετά με συγγραφείς μερικούς από τους πιο γνωστούς αμερικάνους αριστερούς διανοούμενους (Ζιν, Τσόμσκι κ.α.). Ξεχωριστή είναι η προσπάθεια του Γιάννη Μηλιού για μια διαφορετική οπτική του ιμπεριαλισμού(φυσικά όχι μόνο στο παρακάτω βιβλίο αλλά και από τις Θέσεις ή τον Ελληνικό Κοινωνικό Σχηματισμό (1987). Γ. Μηλιός, Δ.Π. Σωτηρόπουλος(2011), Ιμπεριαλισμός, χρηματοπιστωτικές αγορές και κρίση, Αθήνα: Νήσος
4. H άποψη της Κομισιόν εδώ: http://ec.europa.eu/trade/policy/in-focus/ttip/