Σε μια εποχή που αλλάζει ριζικά ο τρόπος παραγωγής, διακίνησης, αλλά και κατανάλωσης ή απόλαυσης των πολιτιστικών αγαθών, μετά την πανδημία η οποία, αποκλείοντας τους δημιουργούς από τη ζωντανή παρουσίαση των έργων τους και τα έσοδα της δημόσιας εκτέλεσής τους, επιτάχυνε ταυτόχρονα τις εξελίξεις προς την ηγεμονία των «πλατφορμών», το ζήτημα των πνευματικών δικαιωμάτων γίνεται όλο και πιο κρίσιμο, όχι μόνο επειδή από αυτό εξαρτάται η δίκαιη ανταμοιβή και άρα η επιβίωση των καλλιτεχνών, αλλά και για την ίδια την ύπαρξη και τη λειτουργία του πολιτιστικού πεδίου. Δεν είναι, βέβαια, καινούργια όλα αυτά. Τα ζητήματα που αφορούν τα πνευματικά δικαιώματα αποτελούν διαρκώς τις τελευταίες δεκαετίες νομοθετική ύλη σε εθνικό, ευρωπαϊκό και παγκόσμιο επίπεδο και οι δημιουργοί διεκδικούν τη δίκαιη αμοιβή για τη χρήση του έργου τους σε μια μεταβαλλόμενη αγορά, έχοντας απέναντί τους όχι μόνο την πειρατεία αλλά και τις παντοδύναμες πλατφόρμες διαμοιρασμού.
Στη χώρα μας, η αναγκαία νομοθετική παρέμβαση για τα πνευματικά δικαιώματα έπρεπε να αντιμετωπίσει ένα ακόμη μείζον πρόβλημα. Στον χώρο των μουσικών δημιουργών (συνθετών και στιχουργών), η ιδιωτικοποιημένη (κακο)διαχείριση των δικαιωμάτων από μια εταιρεία-σκάνδαλο, την αλήστου μνήμης ΑΕΠΙ, απαιτούσε λύση, πριν καταρρεύσει ο χώρος του πνευματικού δικαιώματος. Αυτό επιχείρησε να κάνει η προηγούμενη κυβέρνηση του ΣΥΡΙΖΑ με νόμο που ψηφίστηκε τον Ιούλιο του 2017. Να επιλύσει το χρόνιο πρόβλημα που λεγόταν ΑΕΠΙ και, επικαιροποιώντας τη νομοθεσία, να εισαγάγει μεγαλύτερο έλεγχο και διαφάνεια στον χώρο της διαχείρισης του πνευματικού δικαιώματος, να αντιμετωπίσει την πειρατεία, αλλά και να προστατεύσει τους δημιουργούς από κάθε είδους καταχρηστική διαχείριση των δικαιωμάτων τους. Το έκανε αυτό, όχι χωρίς προβλήματα, όχι χωρίς επιμέρους αστοχίες ενδεχομένως, αλλά με τόλμη και κάποιο ρίσκο, με γνώμονα τη διαφάνεια, τη λογοδοσία και προφανώς το συμφέρον των ίδιων των δημιουργών.
Δύο αναβαθμισμένοι οργανισμοί συλλογικής διαχείρισης
Η πολιτική αυτή έφερε αποτελέσματα: διορισμό επιτρόπου στην ΑΕΠΙ, ελέγχους τόσο στην ΑΕΠΙ όσο και στην Αυτοδιαχείριση, τον έτερο οργανισμό συλλογικής διαχείρισης στον χώρο της μουσικής, κλείσιμο της ΑΕΠΙ και δημιουργία ενός δημόσιου φορέα ειδικού σκοπού που πέτυχε μέσα στην εξαρχής ορισμένη διετή διάρκειά του (μοναδικό παράδειγμα για το ελληνικό κράτος) να διασώσει ό,τι έπρεπε να διασωθεί (κυρίως το πολύτιμο αρχείο τεκμηρίωσης των έργων των ελλήνων δημιουργών) και να παραδώσει σε έναν συνεταιριστικό μη κερδοσκοπικό οργανισμό των δημιουργών, την ΕΔΕΜ, τη συλλογική διαχείριση των δικαιωμάτων τους. Παράλληλα, και ο έτερος οργανισμός έκανε τα δικά του βήματα εξυγίανσης, προσαρμογής στα οριζόμενα από τον νόμο, αφού βρέθηκε κι αυτός αντιμέτωπος με καταγγελίες και διαπιστωμένες παρατυπίες. Τίποτα από αυτά δεν έγινε εύκολα. Υπήρξαν συγκρούσεις, διχασμός και φραξιονισμός, κατηγορίες για τις επιλογές της πολιτικής ηγεσίας (άδικες, αλλά ας μην επεκταθούμε τώρα εδώ), δικαστικές προσφυγές κτλ. Το αποτέλεσμα: σήμερα έχουμε δύο αρκετά αναβαθμισμένους οργανισμούς συλλογικής διαχείρισης και μια μάλλον εκπεφρασμένη επιθυμία ενοποίησής τους από τους δημιουργούς, η οποία μοιάζει αναγκαία ώστε να εξασφαλιστεί η βιωσιμότητά τους, να γίνει αποτελεσματικότερη η είσπραξη των δικαιωμάτων και –γιατί όχι; – να γίνει ευκολότερη και η ζωή των χρηστών της μουσικής, που θα έχουν απέναντί τους έναν ενιαίο οργανισμό.
Η σημερινή κατάσταση
Τον περασμένο Μάρτιο μια απόπειρα έναρξης διαπραγματεύσεων για την ενοποίηση των δύο οργανισμών ναυάγησε. Ποια είναι όμως η κατάσταση σήμερα στον χώρο της διαχείρισης πνευματικών δικαιωμάτων μουσικής; Η Αυτοδιαχείριση έχει βγει ενισχυμένη από όλα όσα συνέβησαν τα τελευταία χρόνια. Πρόσφατα επίσης ξεκίνησε τη συνεργασία της με την εταιρεία Qualco, η οποία υπόσχεται την παροχή λύσεων για την παρακολούθηση και τη διαχείριση των απαιτήσεων δικαιωμάτων από τη δημόσια εκτέλεση, συνεργασία που διαφημίστηκε ως μια «νέα εποχή για τα πνευματικά δικαιώματα». Ενδιαφέρον έχει εδώ ότι η Qualco προσέγγισε πρώτα την ΕΔΕΜ, κατέληξε ωστόσο σε συνεργασία με την Αυτοδιαχείριση. Παράλληλα, πρόσφατα γνωστοποιήθηκε στον ΟΠΙ, ως Ανεξάρτητη Οντότητα Διαχείρισης (ΑΟΔ) και δραστηριοποιείται στη χώρα μας, μια –κερδοσκοπική‒ ανώνυμη εταιρεία, η Orfium, η οποία φέρεται να συνεργάζεται κυρίως με μεγάλους πολυεθνικούς εκδότες της μουσικής βιομηχανίας και να διαχειρίζεται τα πνευματικά τους δικαιώματα, χωρίς ωστόσο προς το παρόν να προκύπτει εάν εκπροσωπεί δημιουργούς ή άλλους οργανισμούς. Υπάρχουν πληροφορίες ότι βρίσκεται σε συζητήσεις για συνεργασία με την ΕΔΕΜ, την οποία φαίνεται να είχε προκρίνει η γενική διευθύντριά της κ. Λούκα Κατσέλη. Ωστόσο εδώ έχουμε δύο δεδομένα που στο παρελθόν αποτελούσαν κόκκινο πανί για πολλούς δημιουργούς, την κερδοσκοπική διαχείριση των δικαιωμάτων τους και την ηγεμονία των «ξένων» εκδοτών. Μια τέτοια ηγεμονία, όπως και η πρακτική της εξαγοράς των δικαιωμάτων των δημιουργών από εκδότες ή άλλα εταιρικά σχήματα, μπορεί να αποβεί επιζήμια τόσο για τα εθνικά ρεπερτόρια μικρών χωρών, όσο και για τους μη εμπορικούς δημιουργούς, αφού η έμφαση μοιάζει να δίνεται στο αγγλοσαξονικό ρεπερτόριο και οι διαπραγματεύσεις να γίνονται σε μεγάλο βαθμό ατομικά.
Η συγχώνευση ναυάγησε
Στην πρόσφατη προσπάθεια διαπραγμάτευσης μεταξύ των δύο οργανισμών, και με το δεδομένο ότι σήμερα η Αυτοδιαχείριση φαίνεται να κατέχει το μεγαλύτερο κομμάτι του συνολικού εκπροσωπούμενου ρεπερτορίου (λόγω των συμβάσεών της με ξένους οργανισμούς) και η ΕΔΕΜ να διατηρεί προς το παρόν μεγαλύτερο μέρος του ελληνικού ρεπερτορίου (αν και οι μετακινήσεις μεταξύ των δύο οργανισμών δεν έχουν σταματήσει), η λύση που προκρίθηκε ήταν η συγχώνευση δι’ απορροφήσεως της ΕΔΕΜ από την Αυτοδιαχείριση. Παρόλο που η πρώτη συνάντηση (17 Μαρτίου 2022), φάνηκε να γίνεται σε καλό κλίμα και να θέτει ένα πλαίσιο για τη συνέχεια, λίγες μέρες μετά, η ΕΔΕΜ αποσύρθηκε ουσιαστικά από τις διαπραγματεύσεις και οι δύο οργανισμοί επέστρεψαν στο κακό παρελθόν ανταλλάσσοντας επιθετικές ανακοινώσεις και δελτία Τύπου.
Για κάποιον που έχει παρακολουθήσει από το 2015, τουλάχιστον, τις εξελίξεις στον συγκεκριμένο χώρο, είναι φανερό ότι η χειραγώγηση των δημιουργών, οι προσωπικές ατζέντες και ο διχασμός υπήρξαν αιτίες πολλών προβλημάτων, κρίσιμων καθυστερήσεων και προβληματικών εξελίξεων στο παρελθόν. Για την ΕΔΕΜ, που ταλαιπωρήθηκε επί μακρόν, είτε από τις καθυστερήσεις του ΥΠΠΟΑ μετά τον Ιούλιο του 2019, είτε από τις αλλεπάλληλες προσφυγές της Αυτοδιαχείρισης, τις οποίες ωστόσο κέρδισε, η κατάσταση φαίνεται σήμερα δύσκολη και η βιωσιμότητά της, μετά την απώλεια του ξένου ρεπερτορίου, τίθεται εν αμφιβόλω. Ακόμα και στο διοικητικό της συμβούλιο, η απόφαση να μην προχωρήσουν οι διαπραγματεύσεις για την ενοποίηση με την Αυτοδιαχείριση (με συγχώνευση δι’ απορροφήσεως) πάρθηκε με οριακή πλειοψηφία και δεν δικαιολογήθηκε ικανοποιητικά.
Σε μια στιγμή που μοιάζει πραγματικά κρίσιμη για τη διαχείριση του πνευματικού δικαιώματος στον χώρο της μουσικής, και σε μια χώρα στην οποία δυστυχώς απουσιάζει μια συγκροτημένη πολιτική για την προστασία της ελληνικής μουσικής (όπως π.χ. υπάρχει στη Γαλλία), η ενοποίηση των δύο οργανισμών, που θα σημάνει ουσιαστικά και την ενότητα στον χώρο των ελλήνων δημιουργών, είναι ακόμα πιο αναγκαία. Το ερώτημα ποιοι έχουν συμφέρον να σαμποτάρουν μια τέτοια εξέλιξη μένει να απαντηθεί, αυτό όμως σίγουρα δεν ταυτίζεται με το κοινό συμφέρον των ελλήνων δημιουργών, οι οποίοι πρέπει να ξεπεράσουν οριστικά το κακό παρελθόν και να υιοθετήσουν το ρητό «η ισχύς εν τη ενώσει», αν θέλουν να εξασφαλίσουν τα δικαιώματά τους σε ένα πεδίο που διαρκώς γιγαντώνεται και μπορεί να τους καταπιεί.