Κάποτε, το επιχείρημα υπέρ των νέων τεχνολογιών, του ψηφιακού κόσμου, του διαδικτύου/ παγκόσμιου ιστού ήταν η Δημοκρατία. Ακόμα καλύτερα, η παγκόσμια Δημοκρατία χωρίς ελέγχους που εγκλωβίζουν την ελευθερία του λόγου. Εκεί που όλοι θα είχαν πρόσβαση φτηνή και ισότιμη στη γνώση, όλοι θα είχαν πρόσβαση στην αγορά των σχετικών προϊόντων και κυρίως όλοι θα είχαν τη δυνατότητα της άποψης χωρίς λογοκρισία, χωρίς περιορισμούς, χωρίς κεντρικό έλεγχο, χωρίς εξουσιαστικές ιεραρχίες. Μια άποψη που θα διαχέεται απρόσκοπτα στο διηνεκές, χωρίς περιορισμούς συνόρων και πλαίσια που εγκλωβίζουν και φιμώνουν το Δυτικό υποκείμενο!.. Ω η νέα ευτυχία. Ω ο νέος ανθρωπισμός. Ω ο νέος διαφωτισμός. Πόσες φορές τα ακούσαμε αυτά τα «επιχειρήματα» και πόσες τα διαβάσαμε από τους αναρίθμητους και πρόθυμους γραφείς του βασιλέως. Της νέας τεχνολογίας. Του θαυμαστού νέου κόσμου για να θυμηθούμε τον Χάξλεϊ και να επιφυλαχθούμε με τον δυστοπικό νέο κόσμο του.
Τώρα, σκάρτα δύο δεκαετίες γιγάντωσης, πλήρους επικράτησης και εμπέδωσης της κυριαρχίας του νέου ψηφιακού πολιτισμού και των τεχνολογιών του σε όλους τους τομείς, οι νέες τεχνολογίες και ο κόσμος που έχουν συγκροτήσει δεν χρειάζεται πια κανένα επιχείρημα. Αυτό, έχει αντικατασταθεί από τη φαντασμαγορία του ψηφιακού κόσμου. Τώρα η νέα ψηφιακή τεχνολογία έχει φθάσει στο σημείο ωρίμανσης εκείνο, που συνθέτει πλέον μια Νέα Θεολογία. Όπου Θεολογία ίσον καθήλωση στο επίπεδο του θαυμασμού, επαναφόρτιση της μεταφυσικής στα «νέα» ψηφιακά σώματα και έργα-καλλιτεχνικά επί του προκειμένου- αποτροπαϊκά της διερώτησης και της κριτικής σκέψης.
Αυτό που λέμε με άλλα λόγια δεν είναι φυσικά μια λουδιτικού τύπου επιστροφή στον πρότερο δήθεν αγνό και ανθρώπινο αναλογικό κόσμο, γιατί ποτέ δεν ήταν ούτε αγνός ούτε ανθρώπινος. Γιατί οι όροι και οι έννοιες αυτές ανήκουν στην αρχέγονη και τη σύγχρονη μεταφυσική και γιατί το θεμέλιο της μεταφυσικής, το περίφημο σπήλαιο του Πλάτωνα με τις καθηλωμένες στην άγνοια σκιές και την εκτυφλωτική λάμψη του κόσμου των ιδεών, παρά την εκπληκτική ποιητική του, έχει απομείνει αδειανό πουκάμισο μετά το σφυροκόπημα των φιλοσόφων της εμμένειας. Αυτό που λέμε και υποστηρίζουμε είναι η αδήρητη ανάγκη της επιστροφής στην κριτική Σκέψη και στην κριτική Τέχνη.
Τι είναι και τι θέλει η ψηφιακή τέχνη
Υπ’ αυτό το πρίσμα ή την οπτική γωνία αν προτιμάτε, το ερώτημα είναι «τι είναι και τι θέλει η ψηφιακή τέχνη που απο-θεώνει η έκθεση Plasmata, στο πεδίον του Άρεως και κατά πόσο αυτή κινείται στην κατεύθυνση της ανατροπής και της διερώτησης με κάθε τρόπο, μέσο και κόστος, ως οφείλει η επιστήμη και η σύγχρονη τέχνη, ή υπόκειται στη θεολογία της νέας τεχνικής.
Αντιγράφω επί σκοπώ, από το επίσημο κείμενο της έκθεσης: «Η Στέγη επιστρέφει στο Πεδίον του Άρεως. Ένα χρόνο μετά το “You and AI”, με τη νέα έκθεση ψηφιακής τέχνης, “Plásmata: Bodies, Dreams, and Data”, αναζητούμε το σώμα, το δικό μας και το άλλο: το ατομικό και το συλλογικό, το ανθρώπινο και το μη ανθρώπινο, και τελικά το πλανητικό. Από τις 23 Μαΐου έως τις 10 Ιουλίου, στα “Πλάσματα” στο Πεδίον του Άρεως 25 διεθνή έργα, περισσότερα από 250 τετραγωνικά μέτρα οθονών LED, 40 συσσωρευτές που συλλέγουν ηλιακή ενέργεια και δημιουργούν ένα τεχνητό φεγγάρι, αλλά κι ένας τεράστιος κόκκινος πλανήτης, υπόσχονται να μας διασκεδάσουν, αλλά και να μας προβληματίσουν μέσα στο αθηναϊκό καλοκαίρι».
Ζηλευτό διαφημιστικό φυλλάδιο. Εδώ καλούμαστε να θαυμάσουμε τον επιβλητικό όγκο της νέας τεχνολογίας. Τα τετραγωνικά των led οθονών, τα διασταυρούμενα λέιζερ, την συσσωρευμένη κρίσιμη μάζα της νέας φαντασμαγορίας. Του νέου «ιερού καταφυγίου» που είναι ο ψηφιακός κόσμος. Το επιχείρημα είναι σεβαστό. Πρόκειται για το μεγαλειώδες επίτευγμα της Επιστήμης. Της Ουδέτερης Επιστήμης που κανείς δεν δικαιούται να αμφισβητήσει παρ’ εκτός κι αν είναι κανένας οπισθοδρομικός κακομοίρης νεολουδίτης που θέλει να καταστρέψει τις «μηχανές» του θαυμαστού νέου κόσμου και να γυρίσει στις σπηλιές του παλαιού κόσμου.
Η μεταφυσική ως κατάρα και διαστροφή
Ας σοβαρευτούμε όμως. Ο γερμανός φιλόσοφος Μάρτιν Χάιντεγκερ, αυτό το ναζιστικό πλην ευφυές «καθαρματάκι», πέραν των άλλων επί των οποίων μπορεί να εγείρονται ερωτήματα και κρίσεις θετικές ή αρνητικές, άφησε μια συγκλονιστική παρακαταθήκη: την σκέψη-επίκριση κατά της τεχνολογίας ως της νέας μεταφυσικής!
Ο Χάιντεγκερ φυσικά δεν ήταν αφελής. Δεν ήθελε επ’ ουδενί την ακύρωση της Τεχνολογίας αλλά την αποκάλυψη του φέροντος νοήματος, της δομής και του σκοπού της. Ήθελε την υπονόμευση της «αλήθειας» της ώστε να απελευθερώσει την ανθρώπινη σκέψη από τα δεσμά της και να την τοποθετήσει στη θέση που της αξίζει: υπό την Κριτική και όχι πέραν αυτής. Για τον γερμανό φιλόσοφο, η μεταφυσική είναι η κατάρα και η διαστροφή του ανθρώπου. Όπως ήταν και για τον Νίτσε. Όπως ήταν και για τον Σπινόζα παλαιότερα. Όπως ήταν και για την τριάδα της Γαλλικής θεωρίας του 20ού αιώνα, Φουκό, Ντεριντά και Ντελέζ (παρά τις επιμέρους ουσιαστικές διαφορές τους επί άλλων ζητημάτων).
Η μεταφυσική ποδηγετεί το ανθρώπινο σώμα, το κατακτά και το συνθλίβει υπό τους κανόνες του καλού κ’ αγαθού που θέτει «για το καλό του». Η Τεχνολογία λέει ο Χάιντεγκερ έρχεται να συμπληρώσει στη σύγχρονη εποχή την αποστολή της μεταφυσικής αφού επωμίζεται αυτή πια τον σκοπό της αναζήτησης του Υπέρτατου Καλού επ’ ωφελεία του ανθρώπου και της κοινωνίας. Η χαϊντεγκεριανή προτροπή «να αφεθούμε στο Είναι» είναι το αντίδοτο στον οντικό άνθρωπο που εργαλειοποιεί τον εαυτό του – μια θεωρία κοντά σ΄ αυτήν της «πραγμοποίησης» του Λούκατς. Οφείλουμε ως εκ τούτου μια κριτική της τεχνολογίας –και πολύ περισσότερο της νέας κυριαρχικής τεχνολογίας– για να μπορέσουμε να διερωτηθούμε τι είδους Κόσμο και τί είδους Πολιτισμό θέλουμε.
Και προς επίρρωση των παραπάνω αντιγράφω από το επιμελητικό κείμενο της έκθεσης Plasmata:
Σε μια μετα-τεχνολογική εποχή, μια εποχή όπου η τεχνολογία όχι μόνο μας είναι οικεία, αλλά εμποτίζει τα σώματά μας, είναι αδύνατο να φανταστούμε τους κόσμους μας χωρίς παρεμβάσεις ή συστήματα που εκπληρώνουν επιθυμίες ανθρώπινης βελτίωσης και προόδου. Η τεχνολογία αλλάζει συνεχώς τον τρόπο που συμπεριφερόμαστε, εργαζόμαστε, αλληλεπιδρούμε. Έχει αλλάξει τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τον εαυτό μας και το πώς μας αντιλαμβάνονται οι άλλοι. Και σε μια εποχή πανταχού παρούσας συνδεσιμότητας, με τους φυσικούς και τους εικονικούς κόσμους να συγχωνεύονται με γρήγορους ρυθμούς – με τον μέσο άνθρωπο σήμερα να ξοδεύει περισσότερο από το ένα τρίτο της ζωής του στο διαδίκτυο –, είναι σαφές ότι δημιουργούμε ήδη μια κοινωνία όπου οι ζωές μας είναι βυθισμένες στην τεχνολογία…
Όλα αυτά θέλουν τόμους σκέψης για να τεθούν κριτικά και όχι απλά μερικά στρέμματα led οθόνης με τα δισεκατομμύρια επεξεργασμένων data, για να αποδοθούν τιμές στο νέο ιερό δισκοπότηρο του (μετα) ψηφιακού «παραδείσου» που επαγγέλλεται αυτού του τύπου η ψηφιακή τέχνη και που ευτυχώς δεν είναι η μόνη στον κόσμο αφού υπάρχει και το αντίθετό της: η ψηφιακή τέχνη δηλαδή που αναρωτιέται για όλα αυτά και άλλα περισσότερα. Απλά δεν βρίσκεται στο πεδίον του Άρεως…