Στο άρθρο του με τίτλο «Φιλελεύθερος καπιταλισμός εναντίον αυταρχικού καπιταλισμού» που δημοσιεύσαμε εδώ στις 3 Απριλίου, ο Χρήστος Χατζηιωσήφ είχε εκφράσει με σαφήνεια τη θέση του για τα αίτια του πολέμου στην Ουκρανία. Σήμερα, φιλοξενούμε ένα ακόμα κείμενό του, πάλι για τον πόλεμο, στο οποίο διατυπώνει κάποιες σκέψεις για τη σχέση μεταξύ των συνεχιζόμενων αιματηρών συγκρούσεων και ορισμένων οικονομικών και γεωπολιτικών εξελίξεων, όπως η παγκοσμιοποίηση, η δημιουργία δύο μεγάλων περιφερειακών μπλοκ με κέντρο τις Ηνωμένες Πολιτείες και την Κίνα, αντίστοιχα, και η περαιτέρω εξάλειψη της όποιας αυτονομίας της ΕΕ. Μας επισημαίνει, λοιπόν, ότι ενώ προφανώς ο πόλεμος αναμένεται να έχει αρνητικές επιπτώσεις στην παγκοσμιοποίηση, η επιβράδυνση της τελευταίας είχε αρχίσει ήδη να συμβαίνει αμέσως μετά την κρίση του 2007-2008, οφειλόμενη σε μεγάλο βαθμό στην απόφαση της κινεζικής ηγεσίας να μεταφέρει το κέντρο βάρους της οικονομικής της πολιτικής από τις εξαγωγές στην κατανάλωση. Στις επιπτώσεις του πολέμου, ο Χατζηιωσήφ περιλαμβάνει την ενίσχυση της εκτελεστικής εξουσίας σε όλες τις χώρες της ΕΕ, καθώς και την πίεση στους αριστερούς πολιτικούς σχηματισμούς.
Με εξαίρεση τον τίτλο και τους μεσότιτλους, το άρθρο είναι το κείμενο παρέμβασης του συγγραφέα σε εκδηλώσεις του ομίλου «Μετάβαση», στην Αθήνα (23.5.22) και του ομίλου «Συμπόσιο Πολιτισμού», στο Ηράκλειο (26.5.22).
Χ.Γο.
Ο πόλεμος στην Ουκρανία και οι συνέπειές του εξακολουθούν να μας απασχολούν. Είναι φυσικό να θέλουμε να ανταλλάξουμε απόψεις για ένα τόσο σοβαρό ζήτημα που επηρεάζει ήδη τις ζωές μας και αυξάνει τις αγωνίες μας, ενώ φαίνεται πως πρόκειται να τις επηρεάσει ακόμα περισσότερο.
Και όμως, έχω πρόβλημα να εκφραστώ γι’ αυτό το φλέγον ζήτημα. Πρώτον, αναρωτιέμαι αν είναι δυνατόν να αντιμετωπίζουμε με ψυχρή λογική μια τόσο δραματική υπόθεση. Μήπως μιλώντας μ’ αυτόν τον τρόπο για αυτήν χάνουμε την ικανότητά μας για ενσυναίσθηση, συνηθίζουμε και αδιαφορούμε τελικά για το φονικό γενικώς, και όχι μόνο για αυτό που συμβαίνει αυτή τη στιγμή στην Ουκρανία; Μήπως ετοιμαζόμαστε να υποδεχτούμε με απάθεια ανάλογα δράματα σε άλλες περιοχές της Ευρώπης;
Ο δεύτερος λόγος που είμαι διστακτικός να εκφραστώ γι’ αυτό το ζήτημα είναι πως βρισκόμαστε στο σκοτάδι για τις αληθινές προθέσεις των πρωταγωνιστών στη διεθνή σκηνή. Οι πληροφορίες μάς διοχετεύονται με το σταγονόμετρο, συχνά παραμορφωμένες, ώστε να αμφιβάλλουμε όχι απλώς για τον ανθρωπισμό, αλλά και για τον ορθολογισμό αυτών που κυβερνούν σήμερα τον κόσμο.
Ο Κρίστοφερ Κλαρκ, ένας αυστραλός ιστορικός του Καίμπριτζ, ειδικός στη γερμανική ιστορία, επινόησε τον όρο «υπνοβάτες» για να χαρακτηρίσει τις πράξεις και τις παραλείψεις των ευρωπαίων ηγετών που οδήγησαν στην έκρηξη του καταστροφικού Πρώτου Παγκόσμιου Πολέμου. Η έκφραση αυτή, αλλά και το βιβλίο του Κλαρκ The Sleepwalkers: How Europe Went to War in 1914 ήταν, εκτός των άλλων, μια προσπάθεια να σχετικοποιηθούν οι ευθύνες της Γερμανίας του Κάιζερ για την έκρηξη του πολέμου. Έτσι και σήμερα, έχοντας συνείδηση της ελλιπούς ενημέρωσής μας, πρέπει, εντούτοις, να προσπαθήσουμε να σκεφτούμε τα γιατί και τα μετά αυτού του πολέμου.
Δεν θα επαναλάβω εν εκτάσει την άποψή μου για τα γιατί. Στη βάση των αποφάσεων για τον πόλεμο βρίσκεται μια διπλή ανασφάλεια. Των ιθυνόντων στις ΗΠΑ που φοβούνται πως χάνουν τη θέση του πλανητάρχη, των αντίστοιχων της Ρωσίας που φοβήθηκαν πως η συντελούμενη στενότερη σύνδεση της Ουκρανίας με το ΝΑΤΟ και τις ΗΠΑ θα απειλούσε την ακεραιότητα της επικράτειάς τους. Ενδεχομένως καμιά από τις δύο πλευρές δεν υπολόγισε σωστά την εξέλιξη του πολέμου. Αλλά αυτός έχει ξεκινήσει και έχει ήδη συνέπειες για όλο τον κόσμο που πρέπει να τις δούμε.
Η επιβράδυνση της παγκοσμιοποίησης
Τελευταία γίνεται πολλή συζήτηση για το αν ο πόλεμος θα φέρει το τέλος της παγκοσμιοποίησης. Ως παγκοσμιοποίηση εννοούμε την ελεύθερη κίνηση πάνω από εθνικά σύνορα των κεφαλαίων και των εμπορευμάτων, οι υποστηρικτές της οποίας υποστηρίζουν πως πολλαπλασίασε την ευημερία στον κόσμο. Ανεξάρτητα από το αν έχουν δίκιο, είναι βέβαιο ότι η παγκοσμιοποίηση ταυτόχρονα εξέθεσε την εργασία στον ανταγωνισμό σε παγκόσμια κλίμακα και υπονόμευσε την ισχύ των οργανώσεων που εκπροσωπούν τους εργαζόμενους, με αποτέλεσμα την άνιση κατανομή των εισοδημάτων σε παγκόσμια κλίμακα.
Ο πόλεμος προκαλεί την ανησυχία των θιασωτών της παγκοσμιοποίησης. «Οι επενδυτές βρίσκονται μπροστά στην πρόκληση του τέλους τριών δεκαετιών παγκοσμιοποίησης» ανήγγειλαν σε τετράστηλο οι Financial Times, στις 23 Μάϊου, για να εξηγήσουν γιατί ανάμεσα στους επενδυτές, δηλαδή τους κερδοσκόπους των χρηματιστηρίων, έχουν επικρατήσει οι απαισιόδοξοι, οι «αρκούδες», όπως διαπίστωναν στο προηγούμενο φύλλο τους του Σαββάτου 21 Μαΐου με τίτλο “Wall Street stocks hit bear territory”. Άλλοι, πιο αισιόδοξοι, όπως ο καθηγητής του πανεπιστημίου του Χάρβαρντ, Ντάνι Ρόντρικ, επιμένουν πως αυτές τις μέρες δεν βρισκόμαστε μπροστά στο δίλημμα «παγκοσμιοποίηση ή αυτάρκεια», γιατί η παγκοσμιοποίηση, με τον όρο να γίνει πιο δίκαιη, έχει ακόμα πολύ καιρό μπροστά της (Le Monde, 20 Μαΐου).
Ας μου επιτραπεί να παραθέσω ένα μικρό ιστορικό και να ασκήσω μια κριτική των πηγών. Το 2015, μια έκθεση του ΔΝΤ αναρωτιόταν: «Επιβράδυνση του παγκόσμιου εμπορίου: Κυκλική η δομική;» Αλλά πριν φτάσει ένας γραφειοκρατικός οργανισμός, όπως το ΔΝΤ, να προβληματιστεί, το ερώτημα για το μέλλον της παγκοσμιοποίησης το είχαν θέσει εδώ και μερικά χρόνια επιχειρηματίες και πανεπιστημιακοί. Η ανησυχία τους στηριζόταν στο γεγονός πως μετά την κρίση των sub-primes (ενυπόθηκα δάνεια υψηλού κινδύνου) του 2007 – 2008 ο όγκος του διεθνούς εμπορίου, ο οποίος μετά το 1990 αυξανόταν με ταχύτερο ρυθμό από το παγκόσμιο ΑΕΠ, είχε αρχίσει να υστερεί σε ρυθμό αύξησης.
Οι μελετητές εντοπίζουν περισσότερες από μια αιτίες για την εξέλιξη αυτή. Άμεσα επηρέασε αρνητικά τις διεθνείς συναλλαγές ο περιορισμός των τραπεζικών πιστώσεων και οι πολιτικές λιτότητας στις χώρες με το μεγαλύτερο χρέος. Μεγαλύτερη επίδραση, όμως, είχε η στροφή της κινεζικής πολιτικής προς την ανάπτυξη της εσωτερικής κατανάλωσης σε βάρος των εξαγωγών. Παράλληλα ευνοήθηκε η ανάπτυξη εθνικής κινεζικής υψηλής τεχνολογίας για να μειωθεί η εξάρτηση από την αμερικανική. Την ίδια στιγμή, η αμερικανική πολιτική ηγεσία άρχισε να ανησυχεί για την εξάρτηση της αμερικανικής οικονομίας από τις κινεζικές εισαγωγές και τη μεταφορά ή διαρροή προηγμένης τεχνολογίας από αμερικανικές εταιρίες σε κινεζικές. Άρχισε έτσι στις ΗΠΑ μια συζήτηση για το εφικτό ή μη του decoupling, δηλαδή της αποσύνδεσης της αμερικανικής οικονομίας από την κινεζική, που εντάθηκε επί προεδρίας Τραμπ και συνεχίστηκε επί Μπάιντεν. Τελευταία έξαρση της συζήτησης σημειώθηκε στα τέλη του προηγούμενου χρόνου, μετά τη δημοσίευση στις 11 Νοεμβρίου μιας μεγάλης έκθεσης του Αμερικανικού Εμπορικού Επιμελητηρίου. Σήμερα, στις ΗΠΑ η έννοια της αποσύνδεσης, του decoupling, τείνει να επικρατήσει αυτής της παγκοσμιοποίησης στη δημόσια συζήτηση.
Ελπίζω πως έγινε σαφές ότι η επιβράδυνση της παγκοσμιοποίησης είχε αρχίσει πριν από την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία, η οποία βέβαια θα την επιταχύνει. Η σχέση αιτίου αιτιατού ανάμεσα στον πόλεμο και την επιβράδυνση ή το τέλος της παγκοσμιοποίησης δεν είναι αυτή που παρουσιάζεται από τα ΜΜΕ σήμερα, ενδεχομένως δε να είναι η αντίστροφη.
Ο πόλεμος και ο ανταγωνισμός των περιφερειακών μπλοκ
Οι περισσότεροι οικονομολόγοι συγκλίνουν στην άποψη πως η παγκοσμιοποίηση θα αντικατασταθεί από την ανάπτυξη σε μεγάλα περιφερειακά οικονομικά μπλοκ. Η Κίνα και οι ΗΠΑ θα είναι τα δύο προφανή κέντρα αυτών των μπλοκ. Και η θέση της Ευρωπαϊκής Ένωσης; Ο σημερινός πόλεμος και ο χειρισμός του τείνει να την αποκόψει από την οικονομική ενδοχώρα της Ρωσικής Ομοσπονδίας και να επιταχύνει την πρόσδεσή της, πέρα από τη στρατιωτική, και στην οικονομική αμερικανική σφαίρα επιρροής. Δεν θα αποτελέσει έκπληξη, λοιπόν, αν επαναληφθούν οι διαπραγματεύσεις για την TTIP που είχαν διακοπεί ως άνευ αντικειμένου επί Τραμπ, τον Απρίλιο 2019, με πρωτοβουλία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής.
Η περιφερειοποίηση αντί της παγκοσμιοποίησης διευκολύνεται οικονομικά από την πρόοδο της τεχνολογίας. Χάρη στα δίκτυα 5G, ρομποτικά μηχανήματα θα μπορούν να παράγουν ανταγωνιστικά μικρότερες σειρές από ποικιλία προϊόντων σε χώρες με υψηλούς μισθούς. Οι ίδιες τεχνολογίες μαζί με την τεχνητή νοημοσύνη και την πρόοδο στην αυτόματη μετάφραση θα επιτρέπουν τον έλεγχο των ρομπότ από φθηνότερους μηχανικούς και εξειδικευμένους εργαζόμενους, που θα βρίσκονται σε χώρες με χαμηλότερο μισθολογικό κόστος. Αντί της παγκοσμιοποίησης εμπορευμάτων θα υπάρξει παγκοσμιοποίηση των υπηρεσιών. Πρόκειται για τα globotics που θα φέρουν μεγάλες ανατροπές στον κόσμο της εργασίας παγκοσμίως, με λίγους κερδισμένους εργαζόμενους και πολλούς περισσότερους χαμένους.
Οι Ηνωμένες Πολιτείες και οι σχέσεις Κίνας-Ουκρανίας
Ο στόχος της αμερικανικής πολιτικής να αποκόψει την ΕΕ από τη Ρωσία γίνεται εύκολα κατανοητός, αλλά ανακύπτει το εύλογο ερώτημα μήπως η παράταση του πολέμου στην Ουκρανία συνιστά για τις ΗΠΑ έναν αποπροσανατολισμό από τον κύριο στόχο τους που είναι η ανάσχεση της επέκτασης της κινεζικής επιρροής. Μια πρόχειρη απάντηση αποτελεί η υπενθύμιση των σχέσεων Κίνας – Ουκρανίας που δεν έχουν γίνει αντικείμενο εκτεταμένης συζήτησης. Η σύσφιξη αυτών των σχέσεων χρονολογείται από το 2013, πριν από το Μαιντάν δηλαδή, και περιοριζόταν αρχικά στο πεδίο των εμπορικών ανταλλαγών. ΟΙ κινεζικές άμεσες επενδύσεις στην Ουκρανία παρέμεναν χαμηλές. Μετά το 2019, η Κίνα είναι ο πρώτος εμπορικός εταίρος της Ουκρανίας. Το 2017, η Ουκρανία έγινε μέλος της πρωτοβουλίας για το νέο δρόμο του μεταξιού και στο σχέδιο αυτό φαίνεται να οφείλεται το ενδιαφέρον της Κίνας για τα ουκρανικά λιμάνια. Αναπόφευκτα, φαίνεται, το βιβλίο του προέδρου Σι Τζινμπίνγκ για την κινεζική πολιτική κρίθηκε άξιο να μεταφραστεί δημοσία δαπάνη στα ουκρανικά. Η κρατική κινεζική εταιρία τροφίμων απέκτησε σιλό στο λιμάνι του Νικολάγιεφ, και άλλη κινεζική εταιρία ανέλαβε μεγάλα έργα στο Γιούζνι, το μεγαλύτερο λιμάνι της χώρας, κοντά στην Οδησσό. Τον Ιούλιο 2020 έφθασε στο Κίεβο το πρώτο τραίνο μεταφοράς εμπορευμάτων από την Κίνα. Η κινεζική εταιρία τηλεπικοινωνιακού εξοπλισμού Huawei ενεπλάκη στον εκσυγχρονισμό του ουκρανικού δικτύου κινητής τηλεφωνίας.
Οι αμερικανικές υπηρεσίες αμφιταλαντεύονταν στην αξιολόγησή τους του ανοίγματος της Ουκρανίας προς το νέο της «στρατηγικό εταίρο», κατά δήλωση του προέδρου Ζελένσκι. Η αμφιβολία αφορούσε το ερώτημα αν επρόκειτο για μια πραγματική στροφή η για εκβιασμό προς τις ΗΠΑ προκειμένου να υποστηρίξουν περισσότερο την Ουκρανία στη διαμάχη της με τη Ρωσία. Τελικά οι ΗΠΑ επενέβησαν για να σταματήσουν την πώληση στους Κινέζους μιας ουκρανικής εταιρίας κατασκευής κινητήρων αεριωθουμένων. Πριν τον πόλεμο υπήρχαν επίσης μεγάλα σχέδια για κινεζικές επενδύσεις στην ηλιακή και αιολική ενέργεια. Η παρτίδα θυμίζει μπιλιάρδο. Η αμερικανική στέκα σπρώχνει τη μικρή ουκρανική μπίλια να συγκρουστεί με ορμή με τη μεγάλη ρωσική και αυτή παρασέρνει μετακινούμενη την ευρωπαϊκή και την κινεζική μπίλια και όλες μαζί χάνονται στη μαύρη τρύπα.
(5).jpg)
Η «επάνοδος» των εθνών-κρατών
Η παγκοσμιοποίηση στο πεδίο της οικονομίας συνοδεύτηκε από ένα νομιμοποιητικό λόγο στον οποίο οι ιστορικοί έπαιξαν έναν σημαντικό ρόλο. Έπρεπε να απονομιμοποιηθούν ιδεολογικά τα έθνη-κράτη, να εξαρθούν οι αλληλεξαρτήσεις των κοινωνιών σε παγκόσμιο επίπεδο και να υποστηριχτούν τα οφέλη στην παραγωγικότητα και στην ευημερία από την παγκοσμιοποίηση. Δεν ξέρω πόσο γρήγορα οι ιστορικοί και οι κοινωνικοί επιστήμονες θα πάρουν τη νέα στροφή. Πιθανόν να συνεχίσουν για μερικά χρόνια ακόμα να δημοσιεύουν περί παγκοσμιοποίησης. Ο Τάσος Κωστόπουλος σε πρόσφατο άρθρο του στην Εφημερίδα των Συντακτών έδειξε πώς δύο θεωρητικοί της παγκοσμιοποίησης, ο Φουκουγιάμα του «τέλους της ιστορίας» και ο Χάντιγκτον της σύγκρουσης των πολιτισμών, ανακάλυψαν ξανά το έθνος-κράτος.
Οι δημοσιογράφοι πήραν αυτήν τη στροφή πολύ πιο γρήγορα, αν και ο δημόσιος λόγος είναι πολύ αντιφατικός. Εκθειάζουν την παγκοσμιοποίηση και την κατάργηση των εθνικών συνόρων από τη μια μεριά, και από την άλλη απαντούν στα αμφισβητήσιμα ιστορικά επιχειρήματα του προέδρου Πούτιν για την ανυπαρξία του χωριστού ουκρανικού έθνους με εξίσου αμφισβητήσιμα ιστορικά επιχειρήματα για την από αιώνων ύπαρξη του ουκρανικού έθνους. Με την υποστήριξη της αντίστασης μέχρι τον τελευταίο Ουκρανό, οι πολιτικοί και οι διανοούμενοι στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ συμβάλλουν στο να βαθαίνει το ρήγμα ανάμεσα στους Ουκρανούς και τους Ρώσους και συνεργάζονται με τον Πούτιν στην ουκρανική εθνογένεση.
Μέχρι τώρα ο εθνικισμός ευθυνόταν για τους πολέμους, στο Ουκρανικό έχουμε ένα πόλεμο που ξεκίνησε με την επίκληση του εθνικισμού και τροφοδοτείται από τις ΗΠΑ που τις ακολουθεί η ΕΕ, στο όνομα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
Στο γενικότερο ζήτημα της παγκοσμιοποίησης, μέχρι στιγμής, η αναθεώρηση εξαντλείται στη δειλή υποστήριξη από μερικούς, σε αντίθεση με τον προηγούμενο λόγο, της θέσης ότι αυτή αυξάνει τις ανισότητες ανάμεσα στις εθνικές οικονομίες και μέσα στα διάφορα κράτη, και συνδέουν αυτήν την ανισότητα με τη παγκόσμια μετανάστευση.
Στόχος των ΗΠΑ η διάλυση της Ρωσικής Ομοσπονδίας
Πιο αποφασιστικά και πιο σαφή είναι τα πράγματα σε σχέση με τη γενική απόρριψη της Ρωσίας και του ρωσικού πολιτισμού. Πρόκειται για ένα κίνημα που ξεπερνά τις κυρώσεις. Πρόσφατα πληροφορήθηκα από το Ινστιτούτο του Ίδρυμα Τεχνολογίας και Έρευνας (ΙΤΕ), όπου εργαζόμουν μέχρι τη συνταξιοδότησή μου, πως η ΕΕ επέβαλε τη διακοπή της συνεργασίας με ρωσικούς ακαδημαϊκούς φορείς σε πρόγραμμα Europan Research Council (ERC) που αφορά την ιστορία της τέχνης. Στη Γερμανία, θέατρα και όπερες αναγκάζονται να αλλάζουν το πρόγραμμά τους αφαιρώντας από αυτό ρωσικά έργα. H υψίφωνος Άννα Νετρέμπκο εις μάτην αποκήρυξε τον πόλεμο και τον Πούτιν, έχει προς το παρόν αποκλειστεί από τα λυρικά θέατρα της Δυτικής Ευρώπης και των ΗΠΑ. Η μάχη μαίνεται και δεν έχει κριθεί ακόμα γύρω από το πρόσωπο του Θεόδωρου Κουρεντζή και του συνόλου Musica Aeterna που αυτός ίδρυσε και διευθύνει.
Αυτή η διεθνής εκστρατεία ενέπνευσε το δημοσιογράφο της Καθημερινής Σεραφείμ Κωνσταντινίδη να παρεμβάλει στις 21 Μαΐου, σε άρθρο του για τις οικονομικές συνέπειες του πολέμου στην Ελλάδα, την εξής παράγραφο:
«Στα μάτια των δυτικών κοινωνιών ανατρέπεται η ρωσική παράδοση, που είναι γεμάτη με καλοσυνάτους, αγαθούς ανθρώπους, που εμπνέουν με τα λόγια και τις πράξεις τους. Ήρωες του Ντοστογιέφσκι, όπως ο αγνός ονειροπόλος Αλιόσα στο «Αδελφοί Καραμάζοφ», ο πρίγκηπας Λεβ Νικολάεβιτς Μίσκιν στον «Ηλίθιο», είναι μέρος αυτής της παράδοσης που ξεθωριάζει. Δεν πείθουν πια.»
Η βιαιότητα αυτών των εκστρατειών γεννά ερωτηματικά ως προς μια μελλοντική εξομάλυνση των σχέσεων του λεγόμενου Δυτικού κόσμου με την Ρωσία και τις τύχες όχι απλώς της παγκοσμιοποίησης, αλλά της παγκόσμιας ειρήνης. Οι ειδήσεις που μεταφέρονται από τη Ουάσιγκτον είναι πως ο πρόεδρος Μπάιντεν, οξύνοντας τη σύγκρουση, επιδιώκει να περάσει στην ιστορία όπως ο Ρήγκαν. Ο Ρήγκαν με την άκαμπτη στάση του οδήγησε στη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης, ο Μπάιντεν ελπίζει να περάσει στην ιστορία σαν εκείνος που οδήγησε στη διάλυση της πολυεθνικής Ρωσικής ομοσπονδίας. Η εγγονή του Χρουτσώφ που ζει στις ΗΠΑ με αγωνία προειδοποιούσε στις 2 Απριλίου πως η πολιτική του Πούτιν και η αδιαλλαξία του Μπάιντεν θα οδηγήσει στην καταστροφή της Ρωσίας. Μια άλλη Ρωσίδα στις ΗΠΑ, η Βάρια Μπόρτσοβα ήταν πιο «αισιόδοξη». Προέβλεπε στους New York Times στις 20 Μαρτίου πως η Ρωσία θα υπάρξει ξανά, αλλά με την προϋπόθεση πρώτα να καταρρεύσει, να διαλυθεί εις τα εξ ων συνετέθη. Το ερώτημα είναι θα δεχτούν οι Ρώσοι ιθύνοντες, και όχι μόνο ο Πούτιν, να καταρρεύσει το κράτος τους αμαχητί, δηλαδή χωρίς να χρησιμοποιήσουν πυρηνικά όπλα;
Ενίσχυση της εκτελεστικής εξουσίας, άνοδος των συντηρητικών δυνάμεων
Η επιστροφή του κράτους που προβλέπουν και εύχονται οι Φουκουγιάμα και Χάντιγκτον θα συνοδευτεί από περισσότερη δικαιοσύνη, ελευθερία και ισότητα; Το αντίθετο φαίνεται να συμβαίνει. Οι οικονομικές συνέπειες του πολέμου διευρύνουν τις ανισότητες, τόσο μέσα σε κάθε κοινωνία όσο και ανάμεσα στα κράτη. Ο πόλεμος έγινε η δικαιολογία για τον περιορισμό της ενημέρωσης των πολιτών μέσω του ελέγχου του τύπου όχι μόνο στις δύο εμπόλεμες χώρες, αλλά και στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή διευρύνει τις αρμοδιότητές της μέσα στο γενικότερο κλίμα ενίσχυσης της εκτελεστικής εξουσίας.
Σε κάθε περίπτωση ο πόλεμος στην Ουκρανία ευνοεί σε κάθε χώρα τις συντηρητικές πολιτικές δυνάμεις και πιέζει μέχρι εξουθένωσης τους πολιτικούς σχηματισμούς της Αριστεράς. Σκέφτομαι πώς χρησιμοποιήθηκε ο πόλεμος κατά τη διάρκεια της εκστρατείας για την προεδρική εκλογή στην Γαλλία εναντίον του Μελανσόν και πώς σήμερα επιδιώκεται η ανατροπή της εκλεγμένης κυβέρνησης στη Γερμανία με την εκδίωξη των σοσιαλδημοκρατών από την εξουσία.